دیوان حضرت استاد علامه حسن زاده آملی

------------------------------306--------------------------------------------------

ح

 به بسم الله الرحمن الرحیم است                                                                             

دوایى را که درمان سقیم است
 شفاى دردهاى خویش یکسر                                                                    ز بسم الله میجو اى برادر
 در این ماثور بسم الله ار قیک                                                                      من کل داء یعنیک نگر نیک
 که درداء تن تنها نمائى                                                                                              چه نسبت داء تن را باروانى
 که بیمارى تن آنرا چو سایه است                                                                               بود این ختنه و آن قطع خایه است
 بلى بیمارى تن را أمد هست                                                                     ولى بیمارى جان تا ابد هست
 ترا بسم الله از داء تن و جان                                                                       زآفات بنى انس و بنى جان
 یگانه رقیه و عوذه واقى است                                                                    چه حق سبحانه شافى و باقیست
 ولى اندر نظام آفرینش                                                                                              بباید آدمى را هوش و بینش
 که با القاى اسباب و وسائط                                                                      شود تا ثیر بسم الله ساقط
 امور توبه اسبا بند جارى                                                                                            جز این صورت نیابد هیچ کارى
--------------------------------------------------307--------------------------------------

تورب مطلقى را بى مظاهر                                                                                         زفکر نارسا دارى به خاطر
 که بى خورشید و ابر و باد و باران                                                                               هر آن خواهى خدا بدهد ترا آن
 نبارد دیده ابر بهارى                                                                                                   نبیند دیده تو کشت رازى
 نباشد ماه و خورشید و ستاره                                                                    کجا کار جهان گردد اداره
 ز رتق و فتق برق و غرش رعد                                                                   بیابى نعمت ما قبل و ما بعد
 نباشد نقطه اى بر رق منشور                                                                   جز اینکه حکمتى در اوست منظور
 روا نبود در آن یک نقطه تعطیل                                                                    ندارد سنتش تبدیل و تحویل
 چه از یک نقطه اى انسان عینست                                                             که انسان را بقاء وزیب و زین است
 نباشد نطفه ات جز نقطه اى بیش                                                                             درین دو نقطه اى خواجه بیندیش
 که یک نقطه ترا باشد مقوم                                                                       دگر نقطه ترا باشد متمم
 بود هر نقطه ات چندین کتابى                                                                    اگر اهل خطابى و حسابى
 کدامین نقطه در این رق منشور                                                                                 تو پندارى که باشد غیر منظور
-----------------------------------------308---------------------------------

 اگر یک نقطه اش گردد مبدل                                                                      همه اعضاى او گردد مخبل
 اگر یک نقطه اش گردد محول                                                                     ببینى چرخ عالم را معطل
 نه عجز است این که محض حکمتست این                                                                 در اول هر چه مى بینى خدابین
 اله آسمان است و زمین است                                                                   چه پندارى جدا از آن و این است
 خدایى را که باشد غیر محدود                                                                   مر او را مى نگرد رظل ممدود
 خدا بود است و جز او را نمود است                                                                            نمود هر چه مى بینى زبود است
 برو در راه حق جویى کامل                                                                         برون آ از خدا گویى جاهل
 که در ان سوى هفتم آسمان است                                                                            لذا از دیده مردم نهان است
 مرا شهر و ده و کوه و در و دشت                                                                               بروى دلستانم هست گلگشت
 حدیثى را که صرف نور باشد                                                                      در اینجا نقل آن منظور باشد
 شنیدى آنکه موساى پیمبر                                                                       شده بیمار و افتاده به بستر
 بدرد خویشتن افتان و خیزان                                                                      شکیبایى نمود و شکر سبحان
------------------------------------------309----------------------------------------

طبیبى را نفرموده است حاضر                                                                    زحق درمان خود را بود ناظر
 که مى باشد حبیب من طبیبم                                                                                   چه درمانست و دردم از حبیبم
 خطابش آمد از وحى الهى                                                                         که گراز من شفاى خویش ‍ خواهى
 نیاید تا به بالینت طبیبى                                                                                             ندارى از شفاى من نصیبى
 طبیبى آمد و داده دوایت                                                                                            دوا خوردى زمن یابى شفایت
 که کار من بحکمت هست دائم                                                                                  بحکمت نظم عالم هست قائم
 تو بى اسباب خواهى نعمت من                                                                                 بود این عین نقض حکمت من
 طبیب تو دوا داده خدا داد                                                                                           دواى تو شفا داده خدا داد
 طبیب تو خدا هست و خدا نیست                                                                              دواى تو شفا هست و شفا نیست
 درایت دارز ینگونه روایت                                                                             که باشد بهر ارشاد و هدایت
 روا نبود گمان ناروا را                                                                                                  حریم قدس سر انبیا را
 روایتها چو آیتها رموزند                                                                               معانى اندر آنها چون کنوزند
---------------------------------------------310----------------------------------------

نه هر کس پى برد آن رمزها را                                                                     که عاشق مى شناسد غمزها را
 بخواند چشم عاشق غمز معشوق                                                                           نه تو مصداق آنى و نه مصدوق
 چه میخوانى زحم و زطس                                                                         چه میدانى زطه  و زیس
 چه باشد ق و چه معنى دهدن                                                                   زن و القلم و ما یسطرون
 چه دادیها که باید طى کنى طى                                                                                 که تا آن رمزها را پى برى پى
 تحمل بایدت در تیه بلوى                                                                                            که بینى نزول من و سلوى
 چه پیمودى تو از منزل بمنزل                                                                     هزار و یک بیابى دفتر دل
 هزار و یک زاسماى خداوند                                                                        در این منزل بمنزل زاد راهند
 اگر از آن بگویم اند کى را                                                                                           ندارى باورم از صد یکى را
 نه تنها درس و بحث و مدرسه بود                                                                               تبرى از هوى و وسوسه بود
 دل بشکسته و آه سحرگاه                                                                                        مرا از آن رمزها بنمود آگاه
 زهر یک دانه در کوثر من                                                                                             به بینى خر منى را در بر من
----------------------------------------------------311----------------------------------------

بلى این دانه ها حب حصید است                                                                                امید اندر لدنیا و مزید است
 نوید قاف قران مجید است                                                                                         صعود قاف صعب است و شدید است
 زالفاظ همانند روازن                                                                                                   معانى را که مى باشد معادن
 چگونه میتوانى کرد ادراک                                                                          چه نسبت خاک را با عالم پاک
 ولى انفاس یاران حقیقت                                                                           مدد باشد دراین طى طریقت
 مپندارى که از بعد مسافت                                                                        ترا رو آورد آسیب و آفت
 چو با صاحبدلانت آشنایى است                                                                                 بهر وادى ترا راه رهایى است

---------------------------------------312----------------------------------------------------

ط

به بسم الله الرحمن الرحیم است                                                                              

دلى با دل حمیم است و صمیم است
 چو ارواحند خلق دسته دسته                                                    همى پیوسته هستند و گسسته
 دلى را با دلى پیوسته بینى                                                                       دلى را از دلى بگسسته بینى
 در این معنى یکى نیکو روایت                                                     حکایت مى نمایم از برایت
 چو بهر بیعت آمد ابن ملجم                                                        به نزد خسرو خوبان عالم
 بنزد قطب دین و محور دل                                                          على ماه سپهر کشور دل
على نور دل و تاج سر دل                                                                           على سر لوحه سر دفتر دل
 چو مولى عارف سر القدر بود                                                     پس از بیعت مر اورا خواند و فرمود
که بیعت کرده اى با من بیارى                                                     جوابش داد بن ملجم که آرى
 دوبار دیگرش مولى چنان گفت                                                                                   میان جمع بن ملجم بر آشفت
 که با من از چه رو رفتارت این است                                                             فقط با شخص من گفتارت این است
-------------------------------------------------------313--------------------------------------------

نمودم بیعت و بهر گواهى                                                                           مرا فرمان بده بر هر چه خواهى
 بفرمود ار تو از یاران مایى                                                                          نباشد جان یاران را جدایى
 دل من با دل تو آشنا نیست                                                                       دو جان آشنا از هم جدا نیست
 روایتهاى طینت اندرین سر                                                                         براى اهل سر آمد مفسر
 عجب احوال دلها گونه گون است                                                                                بیا بنگر که دلها چند و چون است
 دلى چون آفتاب پشت ابر است                                                                                 دلى مرده است و تن او را چو قبر است
 دلى روشنتر از آب زلال است                                                                    دلى تیره تر از روى ذغال است
 دلى استاره و ماه است و خورشید                                                            دلى خورشید او را همچو ناهید
 دلى عرش است و دیگر فوق عرشست                                                     که فوق عرش را عرشت چو فرشست
 دلى همراه با آه و انین است                                                                     دلى همچو تنور آتشین است
 دلى چون کوره آهنگران است                                                                    دلى چون قله آتش فشان است
 دلى افسرده و سرد است چون یخ                                                                            سفر از مزبله دارد به مطبخ ‌
----------------------------------------------314------------------------------------------

زمطبخ باز آید تا به مبرز                                                                                              جز این راهى نپیموده است یک گز
 غرض اى همدل پاکیزه خویم                                                                     که اینک با تو باشد گفتگویم
 چو دلها را خدا از گل سرشته است                                                                            بدلها مهر یکدیگر نوشته است
دلت را با دل من آشنا کرد                                                                                             نه تو کردى نه من کردم خدا کرد
درون سینه ام در هیچ حالى                                                                        نبینم باشد از مهر تو خالى
 دل از دوران نزدیکش ببالد                                                                          زنزدیکان دور خود بنالد
 چو روح ما بود نور مجرد                                                                                             درین ظرف زمان نبود مقید
 نه از طى مراحل در عذابست                                                                    نه از بعد منازل در حجابست
 یکى عنقاى عرشى آشیانست                                                                                 رسد جایى که بى نام و نشانست
یکى سیمرغ رضوان جایگاهست                                                                 که صد سیمرغ او را پرکاهست
 ببین این گوهرى کو خاک زاداست                                                                               بسیط است و مبرى از فساد است
 مرکب را که چندین آخشیج است                                                               تباهى در کیمن او بسیج است
--------------------------------------315-----------------------------------------

که بتواند زخاک مرده بیرون                                                                          نماید زنده اى بى چند و بیچون
 که بتواند زخاک مرده خارج                                                                          نماید زنده اى را ذوالمعارج
 بیابد رتبت فوق تجرد                                                                                                 رسد تا فیض اول در تو حد
 پس آنگه ما سوى گردد شجونش                                                                              چنانکه حق تعالى و شئونش
 حدیث من رآنى قدرأى الله                                                                         ترا در این معانى میبرد راه
 بلى انسان بالفعل است و کامل                                                                                که او را این توحد گشت حاصل
 چو بیند خویشتن را نور مرشوش                                                                                سلونى گوید از سرها رود هوش
 بپرسید هر چه مى پرسید فى الحال                                                                         منم جبریل و اسرافیل و میکال
 منم اسحق و ابراهیم و یعقوب                                                                                  منم موسى و هود و نوح و ایوب
بصورت هم نشین با شمایم                                                                        به معنى انبیاء و اولیایم
 به تن فرشى بدل عرشى منم من                                                                            حجاب عرش دل شد پرده تن
 بظاهر اندرین منزل مقیمم                                                                         بباطن حامل عرش عظیمم
----------------------------------------------316-------------------------------------------

قلم مى باشم و لوح الهى                                                                                         ازین لوح و قلم هرچه که خواهى
 ندارد باورش نادان بى نور                                                                           چه بیند چشم کور از چشمه هور
 قلم از صنع تصویر معانى                                                                            به لوح دل دهد نقش جهانى
 ز تصویرش اگر آید به تقریر                                                                          که را یاراى تسوید است و تحریر
 هزاران مثل آنچه دیده بیند                                                                         تمثلهاى آن بر دل نشیند

---------------------------------------------317--------------------------------------------

ی

به بسم الله الرحمن الرحیم است                                                              

تمثلها که در قلب سلیم است
 چو در عالم زمین و آسمانى است                                                                             مر آدم را عیانى و نهانى است
 نهان تو مثال آسمان است                                                                         عیان تو زمین زیر آن است
 عیان تو نمودى از نهان است                                                                      نهان تو جهان بیکران است
 عیان تو یکى نقش نهان است                                                                    نهان تو نهانى لامکان است
 عیانت کارگاهى چند دارد                                                                           که در این نشاءه ات پابند دارد
 چو در این نشاءه رو آورد کارى                                                                    یکایک را بکار خود گمارى
 نهانت را بود هم کارگاهى                                                                                          تمثل میدهد هر چه که خواهى
 چنان معنى بصورت میکشاند                                                                     که صد مانى در آن حیران بماند
 صعود برزخى چون گشت حاصل                                                                 بیابى بس تمثلهاى کامل
 تمثل باشد از ادراکت ایدوست                                                                                   برون نبود ز ذات پاکت ایدوست
----------------------------------------318----------------------------------------

همه اطوارت از آغاز و انجام                                                                        همه احوالت از لذات و آلام
 ز ادراکات تست از نیک و از بد                                                                    تویى خود میهمان سفره خود
 چو شد آیینه ذات تو روشن                                                                        ز گلهاى مثالى مثل گلشن
 بوفق اقتضاى بال و حالت                                                                                           معانى را بیابى در مثالت
 مثالى همنشین و همدم تو                                                                       فزاید نور و بزداید غم تو
 رفیق خلوت شبهاى تارت                                                                          ترا آگه کند از کاروبارت
 سخن از ماضى و از حال گوید                                                                    خبرهایى ز استقبال گوید
 چویابى در خودت صبر و قرارى                                                                                   حضورى در سکوت اختیارى
 نهان از دیده اغیار باشى                                                                                            عیان و کاتم اسرار باشى
 به آداب سلوک اهل ایقان                                                                           بدانجایى رسى از نور عرفان
 که تا کم کم ز لطف لایزالى                                                                                        بیابى کشف هاى بى مثالى
 چو دادى تارو پودت را بتاراج                                                                        عروج احمدى یابى به معراج
--------------------------------------------319-----------------------------------------

 بیا در فهم سرى گوش دل ده                                                                     ز سبحان الذى اسرى بعبده
 شب معراج احمد را شنیدى                                                                      مقامات محمد را ندیدى
 چو سر کامل آید در تمثل                                                                           تمثلهاست در دور و تسلسل
 چو گویم اندکى از این تمثل                                                                       بگیرد جان جاهل را تزلزل
چه کامل هست عین ظل ممدود                                                                                 چو ذى ظلش ندارد حد محدود
 تعالى الله ز دور ظل ممدود                                                                        ز احمد تا محمد تا به محمود
 همه آیات قرآنند آیت                                                                                                 که انسان را نه حد است و نه غایت
 شب اسرى رسول نیک فرجام                                                                                   قطارى دید بى آغاز و انجام
  قطار بى کران اشترانى                                                                                            که هر یک را بدى بار گرانى
 سوال از جبرئیل و این جوابست                                                                                 که اینها بار علم بوتراب است
  وصى احمد اینجا بوتراب است                                                                                  در آنجا نام او ام الکتاب است
  بلى ام الکتاب این بوتراب است                                                                                بلى این بوتراب ام الکتاب است
-------------------------------------------------320----------------------------------------------- 

که یکشخص است و فرش و فوق عرش است                                            همان که فوق عرش ‍ است تا بفرش است
   هزاران نشاءه هست این شخص واحد                                                     مرا آیات و اخبارند شاهد
   چو بینى آیت قرآن فرقان                                                                                         بدان آن عین عرفانست و برهان
   نباشد این سه راهرگز جدائى                                                                  که هر یک نیست جز نور خدایى
   خدا داند که صرف ژاژ خایى است                                                             که گوید این سه را از هم جدایى است
   سه باشد ارذکا، و شمس و بیضا                                                              نباشد جز یکى از حیث معنى
   ز فارابى شنو ار نکته یابى                                                                       که این یک نکته مى باشد کتابى
   مرا انسانى بر انسانها امام است                                                            که اندر فلسفه مرد تمام است
    بلى چون فیلسوف کاملست این                                                            امام امت است و رهبر دین
    تمیز فلسفه از سفسطه ده                                                                   بیا اندر سواد اعظم  از ده
   به قرآن و به عرفان و ببرهان                                                    جهانها در تو یک شخص است پنهان
   بود یک دانه کنجد جهانى                                                                         اگر افتد بدست نکته دانى
---------------------------------------------321-----------------------------------------  

تو در حرث نسایى گر چه حارث                                                                   خداوند تو زارع هست و باعث
   نگر در حبه نطفه چه خفته است                                              در این یک دانه هر دانه نهفته است
   چو تو یک دانه هر دانه هستى                                                                  ندارد مثل تو یک دانه هستى
    ز بالقوه سوى بالفعل بشتاب                                                                  مقام خویش را دریاب و دریاب
   شود یک نقطه نطفه جهانى                                                     جدا گانه زمین و آسمانى

-------------------------------------------322-----------------------------------------------