دیوان حضرت استاد علامه حسن زاده آملی

-------------------------------------قصیدۀ شقشقیّه-------------------------------------

--------------این قصیده را در مرداد1357در شکایت از اوضاع زمانه گفتم--------------------

الا ای آتشین آهوی محفل                                                                                              شتابی کن حجاب شب فرو هل

شب آید تا بر آرم ناله از دل                                                                                              ز دست دلبری شیرین شمائل

-------------------------------------------91----------------------------------------

تو گویی عاشق دیوانه شب را                                                                                         دمادم می بجنباند سلاسل

بسان بید مجنون است عاشق                                                                                       سر شب تا سحر در کنج منزل

چو چوکی بر فراز شاخسار است                                                                                    که هر دم می کشد از سینه دلدل

سر سرو کهنسال سرایم                                                                                               عجب رامشگری گردید نازل

ز ساز ارغنونش از چپ و راست                                                                                      چم اندر چم درخت پای در گل

مرا امشب نوای چوک چوکش                                                                                        ربوده هوش و آرام از سر و دل

نه انسان و درختست پای کوبش                                                                                     بوجد آورده اغنام و عوامل

نیابی خوشنوا مرغ شب آهنگ                                                                                                                                                                                                                                                                 چو چوک از خول گیری تا حواصل

اگر چه وصل معشوقست شیرین                                                                                                                                                                                                                                                                   ولیکن عاشقی کاریست مشکل

بقدّ و خد و خطّ بی مثالش                                                                                                نظر افتاد و دل گردید مایل

نه بتوان دل ز عشق او بریدن                                                                                            نه بتوان هم بوصلش گشت نایل

سخن از عین و شین و قاف نبود                                                                                      ایا کار آزموده مرد عاقل

---------------------------------------------92--------------------------------------

بباید خون دل خوردن چه خونی                                                                                         که هر یک قطره اش زهر هلاهل

تحمّل باید از سنگ شماتت                                                                                            توکّل باید از رنج اراذل

چو گفتی آمدم از خویش بگذر                                                                                                                                                                                                                                                                ز نام و ننگ و صلح و جنگ بگسل

زبان در کام کش از کشمکشها                                                                                                  تماشا کن نزاع حقّ و باطل

بدرد خویشتن میباش صابر                                                                                              به شهر خویشتن میباش خامل

تأنّی کن که با صر صر نیارد                                                                                                         بیارد پشه ای اندر مقابل

شبی در انتظار مقدم دوست                                                                                             ز مژگانم شدی باران وابل

بشستم دیدگانم را که یارم                                                                                                به بینم روی آن نیکو خصایل

بناگه ما سوی در لرزه آمد                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                     که گویی شش جهت بودی زلازل

صداهای مهیب رعد آشام                                                                                               چنان کز قلّه ها آید جنادل

همی گفتم که رو آورد دشوار                                                                                           همی گفتم که الّلهم سهّل

همی گفتم قیامت گشت قائم                                                                                        همی گفتم که الّلهم مهّل

----------------------------------------93-------------------------------------------

که تا لطف جناب دوست ما را                                                                                                 رهانید از چنان احوال هائل

شب دیگر بخلوتخانۀ عشق                                                                                               خیال وصل او گردید حائل

که یا رب هر دو دستم از چپ و راست                                                                                     بگرد گردنش بادا حمایل

همی از آسمان دیدگانم                                                                                                 فرو می ریختم باران هاطل

زمین دامنم از سیل اشکم                                                                                                           بسان ملک دابو گشت و هشتل

گهی در صحن خانه پیچ و تابم                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                        چو ماهی ای که در خشکی ساحل

گهی بر درب و دیوار اوفتام                                                                                                 که گویی مرغکی شد نیم بسمل

بقرآن ملتجی گشتم در آنحال                                                                                                     که چو قرآن نباشد هیچ معقل

فتادم باز بر خاک و در آنگاه                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                   چه گویم زانچه وارد گشت بر دل

همه او شد همه او شد همه او                                                                                       همه دل شد همه دل شد همه دل

ندانستم که رو بنمود معشوق                                                                                           من از آن طلعت فرخنده غافل

چه خوش کانحال تا صور سرافیل                                                                                        نمی شد از من دلداده زائل

-------------------------------------------94----------------------------------------

شب دیگر پس از شام و عشایم                                                                                                                                                                                                                                                                                                                               چو اصحاب رصد صوفی و هرشل

نشستم ناظر آفاق و انفس                                                                                                     که آمد دولت قرب نوافل

نمیدانم چه پیش آمد در آنحال                                                                                             که موری شد باندام قذعمل

حیوة محض شد ذی روح و بی روح                                                                                         همه شد عقل تا از سنگ و از گل

ز دهشت آنچنان جستم زجایم                                                                                                                                                                                                                                                                                                                         که از وحشت جهد تیهو ز طغرل

تو خواهی رد کن و خواهی قبولش                                                                                     دو ماهی داشتم درد مفاصل

مرا زینگونه حالاتست بسیار                                                                                                                              نیارم گفتنش از بیم جاهل

به کتمانی نهانتر از نهانی                                                                                                                        به سر آورده ام طیّ منازل

ولی تا دم برآوردم ز دردم                                                                                                          دهنها باز شد چون عرق نازل

به یکسو شعله ور شد شرّ حاسد                                                                                                    به یکسو حمله ور شد طعن عاذل

مرا نفسی است همچون فیل محمود                                                                                                                                                                                                                                                        مرا نفسی است چون عفریت غائل

ولیکن از سلیمان خرد هست                                                                                                        دو دست و پای او اندر سلاسل

------------------------------------------95-----------------------------------------

وگرنه با جحودان زمانه                                                                                                         چنان کردی که بخت نصر بابِل

عجب بی آبرویی شد زمانه                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                           که دانشمند مردم کیست جاهل

بحلّ و عقد منصوبست مادام                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                       به بسط و قبض و مرفوع مادموازل

رجال ما همه مجرور و مجزوم                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                          زهی جرّ و زهی جزم عوامل   

بکرسی شریعت دست یازد                                                                                                    گروهی در خور اصطبل و آغل

ز قرآن بیخبر از باش تا سین                                                                                                 بشرع احمدی گردید شاغل

گروهی بی تمیز و دیو سیرت                                                                                              گروهی داده آجل را به عاجل

گروهی بیخبر از اصل و از فرع                                                                                               گروهی بی بصر در فعل و فاعل

چه کار است اینکه گویم از ادانی                                                                                                                                                                                                                                                              چه حال است اینکه مویم از اسافل

نزیبد مرمرا جز آنکه باشم                                                                                                   سخنگوی اعالی و افاضل

ز فیثاغورث و ثالیس و سقراط                                                                                              ز افلاطون و رسطالیس عاقل

------------------------------------------96-----------------------------------------

ز ابلونیوس و اقلیدس صور                                                                                               دو تن از اوستادان اوائل

ز بطلمیوس گویم وز مجستیش                                                                                            اساس هیئت و اصل جداول

ز سلمان و ز مقداد و ز بوذر                                                                                             ز پور اشتر آن لیث مقاتل

ز زید حارثه کاندر جوانی                                                                                                  بایقان و شهادت گشت نائل

ز شبلی و ز بسطامی و کرخی                                                                                       ز سدّی و ز بزّی و مقاتل

ز کندی و ز فارابی بگویم                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                    که هر یک را چه کتب و چه رسائل

سخن باید بگویم از کلینی                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                     که کافیش زنگ زداید زنگ از دل

همان کافی که آب زندگانیست                                                                                               حیوة جاودانی راست کافل

همان کافی که چون کشتی نوح است                                                                                     بحقّ مرسلین و حقّ مرسل

همان کافی که از پیغمبر و آل                                                                                                          بود میراث اهل علم کامل

مرا زیبد سخن از ابن سینا                                                                                              رئیس مطلق و فخر اماثل

ز فردوسی که در ملک عجم است                                                                                          چو در ملک عرب سحبان وائل

-----------------------------------------------97------------------------------------

ز بیرونی که قانونش چه باشد                                                                                          مجسطی را یکی نیکو مماثل

ز استادان در ارصاد و ازیاج                                                                                                در اسطرلاب و ربع و رمل رامل

سخن از بو سعید و خرقانی                                                                                               ز بوالعباس قصّاب معامل

مرا زیبد سخن از شیخ اشراق                                                                                                     ز حاتم زاده محیی الدین واصل

فتوحات و فصوص اوست ایدوست                                                                                                                         جزای حاتم طائی باذل

ز استاد بشر خواجه که چون او                                                                                                نخواهد گشت مام دهر حامل

ز بابا افضل کاشی که باشد                                                                                                        مزارش در مرق جای قوافل

سخن گویم ز نجم الدین جعفر                                                                                                                 همان شیخ فقیهان مکمّل

بود آیات و احکام و روایات                                                                                                                   چو دریایی ولی دریای هائل

به قعر آن بسی لؤ لؤ و مرجان                                                                                                               محقّق اندر آن غوّاص قابل

شرایع کشتی است و بار او فقه                                                                                                    رسانده بار فقهش را بساحل

سخن از حضرت علّامه گویم                                                                                                         همان فخر بشر صدر افاضل

----------------------------------------------98-------------------------------------

وز آن شیخ مفید و شیخ طوسی                                                                                                  دو شیخ طایفه میر قبائل

سخن گویم ز سعدی و ز حافظ                                                                                                        سخن از حمیری گویم و دعبل

سخن از ابن فهد و عُدِّۀ وی                                                                                                          ز بن طاوس و از فلاح سائل

مرا زیبد سخن از میر داماد                                                                                                                          اگر چه گنگ اویم همچو باقل 

وز ان شیخ بهایی کو چو خورشید                                                                                                                                                                                                                                                                                                                              طلوع کرده است از جبل عامل

چرا ماهی کلکم گشت چون نون                                                                                                         چه شد بر یونس بازوم نازل

مگر خواهم سخن گویم ز صدرا                                                                                                                و یا حرفی ز اسفار مراحل

بباغ حکمت آن صدر اعاظم                                                                                                                                                                                                                                                                                                                              درخت دین ودانش راست احاصل

مرا زیبد سخن از فیض و فیّاض                                                                                                                                                                                                                                                                 بهر دو فیض فیّاض است شامل

ز حاجی صاحب منظومه گویم                                                                                                   وز ان مولی حسینقلی کامل

سخن از اوستادانم بگویم                                                                                               که بار علم را بودند حامل

جزای هر یکی بادا خداوند                                                                                                  خدای منعم معطیّ مفضل

---------------------------------------------99--------------------------------------

سخن از دوستان مهربانم                                                                                                               بباید گفتنم اندر محافل

نه عیسایم ولی داده خدایم                                                                                                                           چو عیسایم حواریّون عاقل

بنام هر یکی در حلقۀ فضل                                                                                              شود خنصر خم از عقد انامل

همه فردند در فرق مسائل                                                                                                  همه زوجند در جمع فضائل

همه طاقند در بذل فواضل                                                                                                همه جفتند در رفع عواضل

همه کوهند اندر استقامت                                                                                                               همه بحرند بهر غرق باطل

همه نورند در این عصر ظلمت                                                                                                              همه روحند و دیگرها هیاکل

خدا بخشد یکایک را جزایی                                                                                                     جزای حبّه و سبع سنابل

منم در شاخسار طوبی عشق                                                                                                                            بسان عندلیبی از عنادل

هزاران داستان نغز دارم                                                                                                              ز قوم عشق و از عشق خلاحل

مجلّی و مصلّی گر نباشم                                                                                                         بحمد الله نیم قاشور و فسکل

دلی دارم لبالب از غم دوست                                                                                                  سری آکنده از سرّ اترنل

---------------------------------------------100-------------------------------------

نیم از مالک و از بو حنیفه                                                                                                                     نیم از شافعی و از حنابل

علی و آل او را برگزیدم                                                                                                     بجز ایشان نمیدانم وسایل

امامی مذهبم الحمد لله                                                                                                         بنور علم و عقل و رأی مقبل

حسن از بو الحسن دارد نشانی                                                                                                                             کزو این شقشقه گردید سائل

بگفت این چامه زان هجری که گفته است                                                                           منوچهری مینوچهر فاضل

الا یا خیمگی خیمه فرو هل                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                             که پیش آهنگ بیرون شد ز منزل

---------------------------شب چهارشنبه30/10/1332ه ش------------------------------

-عرض ادب بساحت مقدّساستاد بزرگوارم آیة الله جناب آقای حاج میرزا مهدی

قمشه ای الهی روحی فداه-

ای الهی ای دل پاک تو خورشید کمال                                                                                                                                                                                                                            ای فروغ رهروان خطّۀ حسن و جمال

ای یگانه مظهر عشق و خداوند کرم                                                                                                                                                                                                                                  ای امیر سالکان اندر طریق ذوالجلال

خواست ایزد لطف بنماید چو بر این مرز و بوم                                                         داشت ارزانی بر ایشان همچو تو نیکو خصال

معدن اسرار حکمت قبلۀ اهل نظر                                                                                                                                                                                                                                                             شاهد اوصاف خوبی اوستاد بیمثال

--------------------------------------------101--------------------------------------

نکته ها و رمزها یابد خردمند گزین                                                                                                                                                                                                                        از لسان صدق فیاضت چو آیی در مقال

نغمۀ عشّاقت افروزد روان عاشقان                                                                                                                                                                                                                                                   وان الهی نامه بر بندد دهان بد سگال

وان حسینی نامه ات گنجور باد آور بود                                                                                                                                                                                                                                                   یا بود وحی ملایک یا بود سحر حلال

خوش بتاب ای آفتاب آسمان معرفت                                                                                                                                                                                                             تا که خفاشان عالم را بری از کف مجال

دورۀ تفسیر قرآن مبینت جاودان                                                                                                                                                                                                               هست تا جاوید باشد دور روز و ماه و سال

خوان جود علم تو گسترده اندر هر گذر                                                                                                                                                                                                              عالمی را بر سر خوان تو می بینم عیال

آنکه از انوار علمت زاد عقبی برگرفت                                                                                                                                                                                                    خوشدل و خرّم بود اندر زمان ارتحال

کی بکوی وصف تو باشد خرد را رهگذر                                                                                                                                                                                    کی تواند سوی تو پرواز بنماید خیال

طائران قدس قرب دوست بیرون از حدند                                                                                                                                                                                فانیند از خویشتن باقی بحیّ لایزال

هر کس اندر محضر قدس تو قدّوسی شود                                                                                                                                                 جز که بد گوهر بود کش تربیت باشد محال

                                                                                                                                                                                                                                                          هست امید حسن از پرتو اشراق تو

                                                                                                                                                                                                                                                     با حقایق همنشین گردد جدا از قیل و قال

102---------------12اردیبهشت-----------قلّادۀ عشق------------------------------1347

دمبدم از یاد تو آهم جهد از کورۀ دل                                                                                                                                                                                           باز خرسندم که در یاد تو ام این است حاصل

گر نه اصحاب کمون را رأی صادق هست و صائب                                                 پس چرا آتش دمادم میجهد از آب و از گل

کیستی جانا که ما را اینچنین آواره کردی                                                                                                                                             من کیم تا در رهت محمل کشم منزل بمنزل

نیست صیّادی چو عشق چیره دست تو نگارا                                                                 در کمین هر که افتد در کمندش کرد بسمل

سهل می پنداشتم پیمودن راه وصالت                                                                                                                                      بس کتلهایی که در پیش آمد و شد کار مشکل

این من و این دیدگان اشکبار و این دل من                                                                                                                                  آن تو و آن لطف و فضل و آن سخا و جود کامل

گردن من زینت قلّادۀ عشق تو دارد                                                                                                                                                            من سگ کوی تو ام از گردنم قلّاده مگسل

                                                                                                                                                                                                                                                                                                 نجم تو از شمس ذات پاک تو دارد فروغی

                                                                                                                                                                                                                                           در مسیر احتراق است و بدان گردانش نائل

103-----------شب28شهرالله------------قم ایّها المزّمّل--------------------------1398ه ق

شد گاه وصل دلدار قم ایّها المزمّل                                                                                                                                                                                                                                                                                                                آمد زمان دیدار قم ایّها المزّمّل

وقت سفر رسیده یعنی سحر رسیده                                                                                                                                                                                                                                                                                               بیدار باش بیدار قم ایّهاالمزّمّل

مستانه گریه سر کن غم از دلت بدر کن                                                                                                                                                                                                                                هشیار باش هشیار قم ایّهاالمزّمّل

بزم طرب بپا کن نای و چلپ بپا کن                                                                                                                                                                                                                                                        میخوان سرود دیدار قم ایّهاالمزّمّل

در خلوت شبانه با دلبر یگانه                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                     نجوی بود سزاوار قم ایّهاالمزّمّل

دست دعا بر آور شور و نوا بر آور                                                                                                                                                                                                                                                                                                                     با سوز و آه بسیار قم ایّهاالمزّمّل

بر ماه و بر ستاره باری نما نظاره                                                                                                                                                                                                                                                                                                                               اندر دل شب تار قم ایّهاالمزّمّل

اینک نه وقت خوابست کاین خواب تو حجابست                                                                                                                                     از نیل فیض دادار قم ایّهاالمزّمّل

ای بیخبر ز هستی گر از خودیت رستی                                                                                                                                                                                                                                                        یابی بکوی دل بار قم ایّهاالمزّمّل

                                                                                                                                                                                                                                                    بیرون ز ما و من باش آزاده چون حسن باش

                                                                                                                                                                                                                                                           در راه وصل دلدار قم ایّهاالمزّمّل

104---------13تیر-------------------شاخۀ طوبی-----------------------------1352ه ش

از سینۀ سوزانم پیوسته فروزانم                                                                                                                                                                                                                                                            سر سبز شده جانم از چشمۀ چشمانم

گویی ز چه اُنست را بُبریده ای از انسان                                                                                                                                                                                                                       بالله که من ایخواجه در جستن انسانم

دائم سفرم گر چه اندر حضرم بینی                                                                                                                                                                                                                                                     در جمعم و دور از جمع پیدایم و پنهانم

بر شاخۀ طوبایم آن مرغ خوش الحانی                                                                                                                                                                                                                                                             هر صبح و مسا آید آوازۀ قرآنم

این طرفه سخن بنیوش در حضرت جانانم                                                                                                                                                                                                          میسوزم و می سازم از آتش هجرانم

                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                  یا رب که حسن گوید در سایۀ احسانت

                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                   به به بسرم آمد عیسی دم درمانم

ج1-----------------------------------فیض شهود------------ -----------------1391ه ق

میگفت رندی یا صنم عنقای این صحرا منم                                                                                 خوش میسرودی دمبدم کاشفته و شیدا منم

شیدای بی پروای او دلدادۀ یکجای او                                                                                                                       سر مست از صهبای او در شورش و غوغا منم

تا یار من شد یار من از دست من شد کار من                                                                                                                                            شد عشق او بازار من هو هو زن شبها منم

------------------------------------------105----------------------------------------

آن رشک ماه و آفتاب بی پرده آمد در حجاب                                                                                                                                             بنگر یکی امر عجاب بی پرده او رسوا منم

 

اندر نگارستان او خوش نقشی از ایوان او                                                                                                                       در ساحت بستان او یک مرغ خوش آوا منم

بگذشته ام از کیف و کم در رفته ام از بیش و کم                                                                                                                از دنیی و عقبی چه غم اینجا منم آنجا منم

بنگر که در این نصف شب دارم عجب بزم طرب                                                                            من هستم و دست طلب در درگه یکتا منم

کار دل است و کار دل گویم چه از اسرار دل                                                                                                                                                 از مطلع انوار دل بیضا منم شعری منم

                                                                                                                                                                                                                                  یک قطره از دریای جود آمد حسن اندر وجود

                                                                                                                                                                                                                                  این قطره از فیض شهود گویا شده دریا منم

ع1---------------------------------من کیستم-------------------------------------1389ه ق

ای دوستان مهربان من کیستم من کیستم                                                                                                                       ای همرهان کاروان من کیستم من کیستم

این است دائم پیشه ام کز خویش در اندیشه ام                                                                                        گشته مرا ورد زبان من کیستم من کیستم

لفظ حسن شد نام من از گفت باب و مام من                                                                                                                 گر نام خیزد از میان من کیستم من کیستم

-----------------------------------------106-----------------------------------------

بگذشته ام از اسم و رسم مر خویش را بینم طلسم                                                                     آیا شود گردد عیان من کیستم من کیستم

این درس و بحث و مدرسه افزود بر من وسوسه                                                    در انسجام جسم و جان من کیستم من کیستم

ای آسمان و ای زمین ای آفتاب آتشین                                                                                                                                         ای ماه و ای استارگان من کیستم من کیستم

ای صاحب دار وجود ای از تو هر بود و نمود                                                                                                                      در این جهان بیکرانمن کیستم من کیستم

 

ای واقف سرّ و عیان ای آشکارا و نهان                                                                                                                                                   از بند رنجم وا رهان من کیستم من کیستم

                                                                                                                                                                                                                                  تا کی حسن نالد چو نی تا کی بموید پی به پی

                                                                                                                                                                                                                                  گوید به روزان و شبان من کیستم من کیستم

-------------------------------------خزانۀ دل------------------------------------------

بسر مصحف و دعا بروم                                                                                                                    بدر یار آشنا بروم

شب شتابی بکن در آمدنت                                                                                             درد دارم پی دوا بروم

شب شتابی بکن در آمدنت                                                                                            تا بپّرم سوی سما بروم

حیف باشد که بعد بیداری                                                                                                         به ره نفس بی حیا بروم

---------------------------------------------107------------------------------------

وای بر من گر از خزانۀ دل                                                                                                                        بزی کلبۀ گدا بروم

                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                   نجم چون زهره شد صباحی تا

                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                   کز سحر جانب ضیا بروم

12رجب-------------------------------شرب مدام------------------------------1388ه ق

بشنو ز میر قافله ات با خبر کنم                                                                                                        گوید بیا که خاک سیاه تو زر کنم

ای که هوای نفس شده پای بند تو                                                                                                                                                                                                                                                                                   دستت بگیرم و از هوایت بدر کنم

ای دور مانده از نظر پاک عاشقان                                                                                        از یک نظر توانمت اهل نظر کنم

ای گلخنی بیا که به گلشن درآرمت                                                                                          با خود ترا به کعبۀ دل همسفر کنم

ای ناچشیده لذّت شرب مدام ما                                                                                                                                                                                                                                                                                                    گامی بزن که کام تو شهد و شکر کنم

گر بگروی به اهل نظر گوئیش همی                                                                                                                                                                                                                                                            خواهم که خاک پای تو کحل بصر کنم

بالله اگر که من ز شراب طهور دوست                                                                                                                                                                                                                                                          یا از ثنای باده گساران حذر کنم

دارم امید بندگی پیر می فروش                                                                                                                                                                                                                                                                                                                          شب را به ذکر ساقی فرّخ سحر کنم

-----------------------------------------108----------------------------------------

باشد بسی سخن که روا نیست گفتنش                                                                                                                                                                                                                            به آنکه روی حرف بسوی دگر کنم

ترسم که راز دل اگر از دل بدر شود                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                خود را بنزد مردم نادان سر کنم

                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                   محض حق است آنچه حکایت شد از حسن

                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                   حاشا که من به وادی تسخر گذر کنم