دیوان حضرت استاد علامه حسن زاده آملی

-------------------------------------------322-----------------------------------------------

یا

به بسم الله الرحمن الرحیم است                                                              

که بینى نطفه اى در یتیم است
 ببین از قطره ماء مهینى                                                                            فرشته آفریده دل نشینى
 ز سیر حبى ماء حیوتى                                                                             بروید ز ابتدا شاخ نباتى
 همى در تحت تدبیر خداوند                                                        در آید صورتى بى مثل و مانند
 که در ذات و صفات و در فعالش                                                   به نحو ا کمل است عین مثالش
 تعالى الله که از حماء مسنون                                                     مثال خویش را آورده بیرون
 نگر در صنع صورت آفرینت                                                           بحسن طلعت و نقش جبینت
 به یک یک دستگاههاى چنانى                                                    که دارى از نهانى و عیانى
 ازین صورت که یکسر آفرین است                                               چه خواهد آنکه صورت آفرین است
 تعالوا را شنو از حق تعالى                                                         ترا دعوت نموده سوى بالا
 چه بودى مرتعالى را تو لایق                                                      تعالوا آمدت از قول صادق
--------------------------------------------323---------------------------------------

چه میخواهى درین لاى و لجنها                                                                                  چرا دورى ز گلها و چمن ها
 تویى آخر نگار هم نشینش                                                                        بزرگى جانشین بى قرینش
 نبودت هیچ فعلى و تمیزى                                                                        درین حدى که سلطان عزیزى
 چه بعدى حال چون سرمایه دارى                                                               براه افتى و کام دل برآرى
 طریق کام دل یابى دوگونه است                                                                                یکى اصل و دگر فرع و نمونه است
 یکى اکلو امن فوق است و دیگر                                                                                بود از تحت ارجل اى برادر
 بود از تحت ارجل علم رسمى                                                                    که پابندت شود همچون طلسمى
 بود علم لدنى اکل از فوق                                                                                         که فوقانى شوى با ذوق و با شوق
 ز اکل فوقت ار نبود نصیبى                                                                         ز تحت ارجل است دیو عجیبى
 تو انسانى غذاى تو سماوى است                                                                            علوم رسمیت صرف دعاوى است
 اگر اهل نمازى و نیازى                                                                                              برون آ از دعاوى مجازى
 علوم رسمى ار نبود معدت                                                                        ترا رهزن شود مانند ضدت
---------------------------------------------324----------------------------------------------

چو کردى علم اصلى را فراموش                                                                                 گرفتى علم رسمى را در آغوش
 گرت سجف ثخینى نیست حاجب                                                              ترا بودى لقاء الله واجب
 همى خواهم زدرد خود بنالم                                                                      مپندارى که از این قیل و قالم
 بخواهم فضل خود را بر شمارم                                                                                  که من از این دعاوى برکنارم
 کسى کو بر جناح ارتحال است                                                                                  کجایش اینچنین فکر و خیال است
 همه دانند کاین آزاده از پیش                                                                      نبوده در پى آرایش خویش
 مرا از خود ستایى عار آید                                                                          که جز نابخرد  دون را نشاید
 چو این آرایش است آلایش من                                                                                   نبوده هیچگاهى خواهش ‍ من
 مرا دردى نهفته در درونست                                                                      که وصف آن زگفتگو برونست
 بسى روز و بسى ماه و بسی سال                                                                           گذشته از من برگشته اقبال
 که سر گرم به قیل و قال بودم                                                                                   یکى دل مرده بیحال بودم
 صرفت العمر فى قیل و قال                                                                       اجبت النفس عن کل سوال
-------------------------------------------325-----------------------------------------------

 به چندین رشته از منقول و معقول                                                             تسلط یافته ام معقول و مقبول
 نعت با صرف و نحو انسان که خواهى                                                         چنانکه هست آثارم گواهى
 بدیع و با بیان و با معانى                                                                                             بدان نحوى که میخوانى و دانى
 بتدریس و به تعلیق مطول                                                                          بچندین دروه اش بودم معطل
 به شرح شاطبى در علم تجوید                                                                                  کلام اندر شروح متن تجرید
 اصول و فقه و تفسیر و روایت                                                                    دگر علم رجال و با درایت
 ریاضى و نجوم و علم آلات                                                                         بمن ارجاع میگردد سوالات
 فنون حکمت و تدریس عرفان                                                                     چنان هستم که در تفسیر قران
 بقران اشنایى آنچنانم                                                                                               که خود یک دوره تفسیر آنم
 نه تفسیر عبارات و ظواهر                                                                         که ساحل بین در آن حد است ناظر
 به تفسیرى که باشد انفسى آن                                                                               کز آفاقى فزون باشد بسى آن
بسالى چند اندر علم ابدان                                                                         بنزد اوستاد طب فنان
-----------------------------------------326---------------------------------------

زقانونچه گرفته تا بقانون                                                                                             فرا بگرفته ام مضبوط و موزون
 دگر هم شد فنونى پاى بندم                                                                     که شاید بر جنون خود بخندم
 فنونى هر یکى علم غریب است                                                                               نه هر کس را به نیل آن نصیب است
 دلم از اشنا غرقاب خون است                                                                                   چه پندارى که از بیگانه چونست
 بتعلیقات اسفار و اشارات                                                                          ترا باشد فتوحات و بشارات
 حواشى بر شفاهم آنچنان است                                                                               که مراهل بصیرت را عیان است
 به تمهید و به مصباح فنارى                                                                        حواشى باشدم مثل درارى
 بشرح قیصرى کو بر فصوص است                                                              حواشى ام همانند نصوص ‍ است
 فصوص فارابى و شیخ اکبر                                                                        نمودم شرح زاول تا به آخر
 به تعلیقات تحریر مجسطى                                                                       چنانکه بر اکر شرح و بسطى
 یکى بر اکر مانالاووس است                                                                      دگر بر اکر تاوذوسیوس است
 اصول او قلیدس را سراسر                                                                        نمودم تحشیه تا شکل آخر
----------------------------------------327----------------------------------------------

به شرح کامل زیج بهادر                                                                              بسى سر برده ام بیخواب و بیخور
 به چندین رشته در علم اوائل                                                     نوشتم من بسى کتب و رسائل
 نمودم نقد عمر خویش تزییف                                                     که اینک باشدم بسیار تالیف
 چه حاصل اریکایک را کنم یاد                                                       که درهاون چه سودى سودن باد
 گهى با جیب و ظلم کار بودى                                                     شب و روزم عروسم یار بودى
 زظلل مستوى قدم دو تا شد                                                     گه بگرفتن جیب عصا شد
 گهى ربع مجیب بود دستم                                                                        گهى ذات الحلق را کار بستم
 گهى درس شفا بود و اشارات                                                    گهى بحت قضا بود و تجارات
 گهى در گفتن اسفار دل خوش                                                                   گهى از سفتن اشعار دل خوش
 گهى در محضر استاد لاتین                                                        سه لا آن باشد و سه سى بود این
 علاقه با کولداژه و لاروس                                                           چنان بودى که با مغنى و قاموس
 گهى در جدول اوفاق بودم                                                                         گهى با اطلس آفاق بودم
-----------------------------------------328-------------------------------

 بسى با نقشه هاى آسمانى                                                                    نمودم آسمان را دیده بانى
 بسى شبها نشستم گاه و بیگاه                                                                               که از سیر کواکب کردم آگاه
 بقدر و طول و عرض و برج و صورت                                                              جهت ها یک به یک مى یافت صورت
 من و ماه و شبانگاه و ستاره                                                                      بروى یکدیگر اندر نظاره
 مرا با شاهد ان آسمانى                                                                                           به شبها بود بس راز نهانى
 بسویم صورت هر یک ستان بود                                                                                  ستان بود و چه نیکو دلستان بود
 مرا صورت بدانها هم ستان بود                                                                                   تفاوت از زمین تا اسمان بود
 بر مز عاشقى چشمک به چشمک                                                                             شدم تا آشناى با یکایک
 زمینى آسمانى شد چنانه                                                                        نبینى فاصلى اندر میانه
 که اینک نقشه اى از اسمانم                                                                     چو بینى اطلس بى نقش جانم
 چنان دل بر سر افلاک بستم                                                                      که عمرى با مجسطى مى نشستم
 چنان در فن اسطرلاب ماهر                                                                       که هم بر صنعتش استاد قادر
----------------------------------329------------------------------------------

چنان در پیشه ام ستوار بودم                                                                      که روز و شب همى در کار بودم
 بدست خویشتن چندى رسائل                                                                                  نوشتم از بزرگان اوائل
 بعمرى در پى جمع کتابم                                                                                           کتاب من فزوده بر حجابم
 چو با خود آمدم زان گیر و دارم                                                                    بگفتم اى یگانه کردگارم
 دلى کو با جنابت نیست مانوس                                                                                  بیفتد سرنگون چون ظل معکوس
 اگر دنیا نکردى از تو دورم                                                                           اگر از من نه بگرفتى حضورم
 نبودى مر مرا تدریس و تصنیف                                                                                   بدم فارغ زهر تکذیب و تعریف
 درین دو روزه گیتى مرد عاقل                                                                     کجا دل مى نهد بر جیب و بر ظل
 مرا از لطف تو امیدوارى                                                                                             و گرنه خاک بر فرق حمارى
 زیادت گر نه این دل کام گیرد                                                                       زمامونى کجا آرام گیرد
 اگر نام تو نبود در میانه                                                                                               متمم با علم باشد بهانه
 زتتلیث و زتربیع و زتسدیس                                                                        بود بى یاد تو تزویر و تلبیس
---------------------------------------------330----------------------------------------------

اگر وجه دلار اى عروس است                                                                     بوجه تو فسوس اندر فسوس ‍ است
 زجفر و زیج و اسطر لاب واعداد                                                                                 بر آید از نهادم داد و فریاد
 رخام و لبنه و کره زرقاله                                                                                             نداده حاصلى جز آه و ناله
 یکایک این هنرها و فنونم                                                                            جنونى را فزوده بر جنونم
 بوفق اقتضاى وقت و حالم                                                                         حکایت از دلم کرده مقالم
 سخن خاکستر است و حال آتش                                                                               چه آتش عین نار الله ذاتش
 زخاکستر از و باشد نمودى                                                                        نمود سایه دورى زدودی
 نگویى زین سخنهاى اساسى                                                                                   که نعمتهاى حق را ناسپاسى
 نه کفر انست بلکه عزم و همت                                                                                 نمودم جزم در تحدیث نعمت
 سپاس حضرت پروردگار است                                                                     نه روى افتخار و اغترار است
 مقام شکر احسان فوق این است                                                                             کجا در طاقت این مستکین است
 اگر خود صاحب حالى که دانى                                                                    و گرنه هر چه ام خواهى بخوانى
---------------------------------------322-----------------------------------

 علوم اصطلاحى نعمت اوست                                                                                   ولى بى سوز عشقش نقمت اوست
 ترا انبار الفاظ و عبارات                                                                                               چه حاصل میدهد غیر خسارات
 چو نبود نور علم یقذف الله                                                                         چه انبارى زالفاظ و چه از کاه
 نه بلکه نزد مردان دل آگاه                                                                                          بقدر و قیمت افزونى است با کاه
 یکى را گفته اند در علم منحط                                                                                   گرفتارى به اقوى بود و احوط
 چو عارى بود از حلیت تقوى                                                                       همى بردین حق میداد فتوى
 نه اهل دین و نه مرد عمل بود                                                                    اسیر نفسش آن دیود غل بود
 کلام حضرت پروردگار است                                                                        مثله کمثل الحمار است
 زگفتارم مباش ایخواجه دلریش                                                                                   برو در خلوتى در خود بینیدش
 ترا تا وسوسه اندر نهاد است                                                                     هر انچه کشته اى در دست باداست
 قیاسات توهم یکسر عقیم است                                                                               چرا که اهر من با تو ندیم است
 به حرمان درونى و برونى                                                                                       ز ندمان برونى و درونى
---------------------------------------332--------------------------------------

ندیمان تو باشد رهزنانت                                                                                             که بسته ره زآب و ره زنانت
 بسى فعل تو در محراب و منبر                                                                                  براى قرب جهال است یکسر
 عوامت کرده بیچاره زبخ بخ                                                                        ازین بخ بخ ترا گرم مطبخ ‌
 ترا از مطبخ گرمت چه عارى                                                                      که در باطن خود آکل نارى
 گل اندامى و جانت گند نازار                                                                       زبوى گند ناخلقی در آزار
 بکن از بیخ و از بن گند نا را                                                                                         مرنجان اینهمه خلق خدا را
 زنفس شومت اى حراف کربز                                                                     به لمز و همز و غمزى و تنابز
 گمانت اینکه با خرج عبارات                                                                        به کر و فرو ایماء و اشارات
 سوار رفرفستى و براقى                                                                                          ورم کردى و پندارى که چاقى
  مر این نخوت ترا داء عضال است                                                                               علاجش جز  بمرگ تو محال است
 بدر آخواجه از کبر و ریائى                                                                           گدایى کن که یابى کبریائى
 در این درگه دل بشکسته باید                                                                    تن خسته دهان بسته باید
--------------------------------------------33--------------------------------------------------

 دل بشکسته مراة الهى است                                                                                   زآیات و زاخبارم گواهى است
 شنیدى آنچه ازجام جهان بین                                                                    همین بشکسته دل باشد همین این
 از و بینى عیان و هم نهان را                                                                      جهان و هم خداوند جهان را
 که از این لذت دیدار هستى                                                                       رباید آنچنانت وجد و مستى
 و گر لذات حیوانى دانى                                                                                             نه لذاتش بخوانى و نه دانى
 ولیکن دیو نفست چیره گشته است                                                           که جان نازنینت تیره گشته است
 چه دیوى بدتر از دیو زلاراست                                                                     که اندر کار خود بس نابکار است
 ز وسواس هریمنهاى رهزن                                                                        زخرمنها بیک دو دانه ارزن
 فتادى دور و نزدیکى بمردن                                                                        همى در مطبخ گرمى بخوردن

--------------------------------------------334---------------------------------------------------

یب

به بسم الله الرحمن الرحیم است                                                              

که آدم ایمن از دیو رجیم است
 به از این سنگر امن الهى                                                                          نباشد در همه عالم پناهى
 ز وسواسست علّتهاى روحى                                                                   که نبود روح را هرگز فتوحى
 همه وسواس از دیو رجیم است                                                                 عدوی آدم از عهد قدیم است
 تو هم او را عدوی  خویش میگیر                                                                خلاف راه او را پیش مى گیر
 که نسناس است و وسواس است و خناس                                                چه جویى لخلخه از دست کناس
 ترا با عزم جزم و همّ واحد                                                                         کشاند روح قدسى در مشاهد
 و گرنه با همه چندین دلى تو                                                      زکشت خود نیابى حاصلى تو
 نشد تا جان توبى عیب و بى ریب                                                               درى روى تو نگشایند از غیب
 بیا ایخواجه خود را نیک بشناس                                                                  که انسانى به سیرت یا که نسناس
 به سیرت ار پلیدى چون یزیدى                                                                   چه سودى گر بصورت با یزیدى
-----------------------------------335----------------------------------------

 ترا تبلى السرائر هست در پیش                                                                نگر جوّانى و برّانى خویش
 نمیدانى که در تبلى السرائر                                                     شود هر باطن آنجا عین ظاهر
 حجابت شد در اینجا حکم ظاهر                                                                  در آنجا باطن هست قاهر
 اگر از خود در آیى اى برادر                                                         شود اینجا و آنجایت برابر
 اگر کشف غطا گردد عطایت                                                       دو جایت میشود یکجا برایت
 که بینى اسم و آیین خودى تو                                                                   همانا مالک دین خودى تو
 زدین خود بهشت و دوزخى تو                                                    سزاوار سزاى برزخى تو
 تو هم کشت خودى هم کشتزارت                                                             هر آنچه کشته اى آید بکارت
 چو تو زرع خودى و زارع خود                                                       ترا حاصل زبذر تو است لابد
 جزا نفس عمل باشد به قرآن                                                     به عرفان و به وجدان و ببر هان
 بلى علم است که انسان ساز باشد                                                          مرا وراهم عمل دمساز باشد
 چو علم اند و عمل بانى انسان                                                                  هر آنکس هر چه خود را ساخت هست آن
------------------------------------------236--------------------------------------

لذا باشد قیامت با تو هشدار                                                       قیامت ر ابرون از خود مپندار
 بخوانم از برایت داستانى                                                                          که پیش آمد براى من زمانى
 شبى در را بروى خویش بستم                                                                  به کنج خانه در فکرت نشستم
 فرو رفتم در آغاز و در انجام                                                        که تا از خود شدم آرام و آرام
 بدیدم با نخ و سوزن لبانم                                                                          همى دوزند و سوزد جسم و جانم
 بگفتند این بودکیفر مر آنرا                                                         رها سازد به گفتارش زبانرا
 چو اندر اختیار تو زبانت                                                                               نمى باشد بدوزند این لبانت
 از آنحالت چنان بیتاب گشتم                                                      که گویى گویى از سیماب گشتم
 زحال خویش دیدم دوزخى را                                                      چشیدم من عذاب برزخى را
 در اینجا مطلبى را با اشارت                                                       برایت آورم اندر عبارت
 که عاقل را اشارت هست کافى                                                                 ازیرا قلب عاقل هست صافى
 سراسر صنع دلدارم بهشت است                                              بهشت است آنچه زان نیکوسرشت است
-----------------------------------------------337-----------------------------------------

شنیدى سبق رحمت بر غضب را                                                                ندانستى یکى امر عجب را
 که این رحمت نباشد زائد ذات                                                    که ذاتش عین رحمت هست با لذات
 زذاتى کوست عین رحمت ایدوست                                            نباشد غیر رحمت آنچه از اوست
 که این رحمت وجوب امتنانى است                                            وجود سارى عالى و دانى است
 کجا باشد که این رحمت نباشد                                                                  گرت در فهم آن زحمت نباشد
 کدامین ذره را در ملک هستى                                                    نیابى رحمت اربیننده هستى
 گل و خارش بهم پیوسته باشد                                                                   که از یک گلبن هر دو رسته باشد
  مربّى در مقام جمع و تفضیل                                                    یکى باشد بدون عزل و تعطیل
  بلى ربّ مضّل و ربّ هادى                                                         یک و دو  دانى اراهل  رشادى
  مقام فرق را بینى تضاد است                                                                   مقام جمع را یابى توادّ  است
  بنام خار و گل و شیطان و آدم                                                                   در آنجا و در اینجایند با هم
   نگراندر قواى گونه گونت                                                          به اعضاى درونى و برونت
---------------------------------338-----------------------------------------------  

به فعل خویش در انزال و تنزیل                                                    دهى فرق مقام جمع و تفضیل
   سخن از نسبت و ایجاد افعال                                                                  به اجمالش روا مى باشد الحال
   چه تفصیلش بیک نیکو رسالت                                                                  که بنوشتم ترا باشد حوالت
    نه جبر محض و نى صرف قدر هست                                       وراى آن دو امرى معتبر هست
   لان الباطل کان زهوقا                                                                               کلام کان فیها صدوقا
  که هم جبر است و هم تفویض باطل                                         بل امر بین الامرین است حاصل
   چه هر دو واحد العین اندو احول                                                                نبیند چشم احول جز محوّل
  ولى جبرى زیک چشم چپ راست                                             که یک چشم چپ چپ مر قدر راست
  چه تفویضى بتفریط غلط رفت                                                                   و هم جبرى به افراط شطط رفت
  ولیکن صاحب چشمان سالم                                                     بر این مبناى مرصوص است قائم
  که قول حق نه تفویض و نه جبر است                                        که آن گبر است و این بدتر  زگبر است
  چه گوید بنده مانند جمادات                                                       چو برگ کاهى اندر دست باد است
---------------------------------339--------------------------------------------------- 

ندارد هیچ فعل و اختیارى                                                           زبادش جنبش آید اضطرارى
  بلى این راى فائل از جماد است                                                                که هر یک را بباید گفت باد است
  زکسبش اشعرى بى بهره بوده است                                        مگر لفظى بر الفاظش فزوده است
  نه استقلال اهل اعتزال است                                                                  نه جبر است و سخن از اعتدال است
  چه هر فعلى که در متن وجود است                                          مراهل عدل را عین شهود است
 که ایجاد است و اسناد است لابد                                                              بحول الله اقوم و اقعد
  زحق است صحّت ایجاد آن فعل                                                                 به خلق است صحبت اسناد آن فعل
  زحق ایجاد هست از بیش و از کم                                                             که قل کل من عند الله فافهم
  چو در توحید حق نبود سوایى                                                                   سخن از جبر چبود                                ژاژ خایى
  کدامین جابر است و کیست مجبور                                           عقول نارسا را چیست منظور
  هر آن بدعت که پیدا شد در اسلام                                                            چو نیکو بنگرى زآغاز و انجام
  همه از دورى باب ولایت                                                            پدید آمد سپس کرده سرایت
-----------------------------------------340----------------------------------------

 که از تثبیت در افراط و تفریط                                                      همى بینى در احجامند و تثبیط
  هر آنچه جز ولایت را رواج است                                                                چو نقش دومین چشم کاج است
   بداند آنکه او مرد دلیل است                                                    جهّنم عارض و جنّت اصیل است
   اگر دانى تو جعل بالعرض را                                                      توانى نیک دریابى غرض را
   جهنم را نه بودى و نمودى                                                       اگر مد در جهان از ما نبودى
  زافعال بد ما هست دوزخ                                                          فشار نزع و قبر و رنج برزخ ‌
   زحال خویش با فرزندت اى باب                                                                 درین باب از خدا و خویش ‍ دریاب
   تویى تو صورت علم عنایى                                                       بیا در خود نگر کار خدایى
   ترا از قبض و بسط تو عیان است                                                              هر آنچه آشکارا و نهان است

-------------------------------------------341-------------------------------------------------