دیوان حضرت استاد علامه حسن زاده آملی

----------------------------------------------253----------------------------------

--------------------------------------------دفتر دل----------------------------------

---------------------------------------254--------------------------------------

------------------------------------------255-----------------------------------

الف

                به بسم  الله   الرحمن الرحیم                                                                                    

که عارف در مقام کن مقیم است
 کن الله و بسم الله عارف                                                                                            چه خوش وزنند در بحر معارف
 ز کن اعیان ثابت آمد از غیب                                                                        به عین خارجى بى نقص و بى عیب
 ز کن هردم قضا آید بتقدیر                                                          دهد اسم مصور را به تصویر
 که دائم خلق در خلق جدید است                                                               که از هر ذره صد حب حصید است
 ز بس تجدید امثالش سریع است                                               جهان را هر دمى شکل بدیع است
 ز کن هر لحظه اسماى جلالى                                                                   بود اندر تجلى جمالى
 چو رحمت امتنانى و وجوبى است                                             مر عارف راز کن حظ ربوبى است
کن عارف کندکار خدایى                                                                              ببین ایخواجه خود را از کجایى
مصور شد به انشاى پیمبر                                                          مثال بوذرى از کن اباذر
-------------------------------------------256----------------------------------

مقام کن سر قلب سلیم است                                                                   مقامى اعظم از عرش عظیم است
 سلام ما بقلب آفرینش                                                             به مشکوة و سراج اهل بینش
سلام ما بدان روح معانى                                                           سلامى در خور سبع المثانى
به شرح صدر خود آن آیت نور                                                       عماء است و هباء و بیت معمور
ندارد او تباهى و تناهى                                                                              تعالى الله ازین صنع الهى
ز وسع قلبش آن نور موید                                                           نبوت را شده ختم مؤبَّد
 سوادش لیلة القدر شهودى                                                      فوادش یوم الایام صعودى
خیالش مجمع غیب و شهود است                                              مثال منفصل او را نمود است
 چو در توحید فانى بود کامل                                                        مقام فوق کن را بود نائل
که محمود و محمد هست و احمد                                                              اللهم صل على محمد
 على بن ابیطالب هم این است                                                                  که سر انبیاء و عالمین است
 امامت در جهان اصلى است قائم                                               چو اصل قائمش نسلى است دائم
----------------------------------------257---------------------------------------------

                ز حق هر دم درود آفرینش                                                          بروح ختم و آل طاهرینش
که اندر جمع یس اند و قران                                                        که اندر فرق طه اند و فرقان
خدایا مرغ دل بنموده پرواز                                                         

                   بسوى دلنوازى نکته پرواز
 یکى فرزانه دانا سرشتى                                                          یکى جانانه رشک بهشتى
 یکى دل داده روشن روانى                                                        یکى شوریده شیرین بیانى
 چو بلبل از گل و گلبن شود مست                                              مرا گفتار  نغرش برده از دست
 سلام خالص ما بر روانش                                                          سلامت باد دائم جسم و جانش
 روان بادا همیشه خامه او                                                          نویسم من جواب نام او
که حکم شرعى خیر الانام است                                                                جواب نامه چون رد سلام است
 مرا از سر من گردیده معلوم                                                      جواب نامه رابد هم بمنظوم
 که نظم اندر نظام آفرینش                                                         بقا دارد بنزد اهل بینش
-----------------------------------------258-----------------------------------------

                ز نظم است فکر را تعدیل و توسیط                                             بدر آید ز افراط و ز تفریط
 ز نظم آید سخن در حد موزون                                                    ز اندازه نه کم باشد نه افزون
 چو حق اندر کلامت هست منظور                                               کلام حق چه منظوم و چه منثور
  بسا شعر بحکمت گشته معجون                                              نموده نیک بختى را دگرگون
 چه بینى شعر از طبع روان را                                                      بشور اند بسى پیرو جوان را
 شناسم من کس را محض شاهد                                                              که از این مائده او راست عائد
  سحرگاهى در آغاز جوانى                                                        که باید بگذرد در کامرانى
  بخلوتخانه صدق و صفایش                                                        بقرآن و مناجات و دعایش
   ز شعرى ناگهان زیر و زبر شد                                                                   چو گوگردى کز آتش شعله ور شد
   فروغ جلوه هاى آسمانى                                                        از آن شعرش نموده آنچنانى
   که تار و مار گشته تار و پودش                                                                  بشد از دست او بود و نمودش
   چو یکسر تارک نفس و هوى شد                                              خدا گفت و بحق سوى خدا شد
-----------------------------------------259------------------------------------------

                  ز شعرى شد زمینى آسمانى                                                                  که بنموده وداع زندگانى
   از این هجرت بدان اجرت رسیده است                                      که چشم مثل من آنرا ندیده است
   عروس معنى شعرى که عذر است                                          چرا مر قائلش را وجه از راست
    زبان حجت الله زمان است                                                       که در مدح و دعاى شاعر آنست
    که راوى در دل دفتر نوشته است                                            بهر یک بیت بیتى در بهشت است
     صله بگرفته اند از حجت عصر                                                                                   که نقل آن فزون میاید از حصر
     فرزدق را و دعبل را گواهى                                                    دو عدل شاهد آوردم چه خواهى
     خداوندا نما یارى حسن را                                                      برین منظومه نیک آرد سخن را
     دلش را از بدیها پاک فرما                                                        تنش را در رهت چالاک فرما
     به ن والقلمت اى رب بیچون                                                                  نگارش در خط و ما یسطرون
     زبانش را گشا بهر بیانش                                                       تو میگو حرف خود را از زبانش
     چو طاهر کردى او را اطهرش کن                                                   بسان سلسبیل و کوثرش ‍ کن
----------------------------------------------260---------------------------------------    

که تا آب حیات علم جارى                                                            شود از او با حفاد و ذراری
      ز لطف خویشتن فرماى نایل                                                                                    مرا و را دولت قرب نوافل
      اگر قرب فرائض راست لایق                                                                      زهى عشق و زهى معشوق و عاشق
                   بیا بر گیراى پاکیزه گوهر                                                                                                                          نکاتى را که آوردم به دفتر
     چو این دفتر حکایت دارد از دل                                                                بسى حرف و شکایت دارد از دل
     بحکم طالعش از اختر دل                                                       نهادم نام او را دفتر دل
      ز طوفانى دریاى دل من                                                                        صدفهایى که دارد ساحل من
      بسى از آن صدفها راز ساحل                                                                نمودم جمع و شد این دفتر دل
     ز ما این دفتر دل یادگارى                                                        بماند بعد ما در روزگارى
     نه چندان بگذرد از این زمانه                                                    که ما را نیست نامى و نشانه
     ولیکن دفتر دل هست باقى                                                                   من الان الى یوم التلاقى
------------------------------------------------261---------------------------------------    

شد آغاز سخن از دفتر دل                                                          ز دل افتاده ام در کار مشکل
       که این دفتر نباید کرد بازش                                                                  نشاید بر ملا بنمود رازش
      مپرس از من حدیث دفتر دل                                                                  مکن آواره ام در کشور دل
      مشورانش که چون زنبور خانه است                                      زبس از تیر غم در وى نشانه است
      چو دیوانه که در زنجیر بسته است                                         حسن از دست دل پیوسته خسته است
       نیارم شرح دل دادن که چونست                                           چه وصف آن ز گفتگو برونست
      هر آنچه بشنوى از بیش و از کم                                           نه آن وصف دل است و الله اعلم
       نه آن وصف دل است اى نوردیده                          که دل روز است و وصف آن سپیده
     چو حرف اندک از بسیار آمد                                    چو یکدانه ز صد خروار آمد
     بر صاحبدلى بنما اقامت                                         نماید وصف دل را تا قیامت
      ز دل بسیار گفتى و شنیدى                                                 شب دیوانه دل را ندیدى
     شب دیوانه دل یک طلسم است                            که تعریفش برون از حد و رسم است
----------------------------------------262--------------------------------------

     ادب کردى چو نفس بى ادب را                                                               گشایى این طلسم بوالعجب را
     دل دیوانه رند جهانسوز                                                          چو شب آید نخواهد در پیش روز
     نمیدانم چه تقدیر و قضایى است                                           دلم را با دل شب آشنایى است
     نواى سینه و ناى گلویم                                                        بر آرد از دل شب هاى و هویم
     همین ناى است کو دارد حکایت                                             نماید از جدائیها شکایت
      ز بس معشوق شیرین و غیور است                                      دل بیچاره نزدیک است و دور است
     کمال وصل و مهجورى عجیب است                                       مرعین قرب را دورى غریب است
      چو نالى خواهم از دردم بنالم                                                                معاذ الله که ار خواهم ببالم
      چو روى خور فرو شد از کرانه                                                                دل دیوانه ام گیرد بهانه
       چو بیند شب پره آید به پرواز                                                                نماید ناله شبگیرش آغاز
       که در شب شب پرده پرواز دارد                                                            ز پروازم چه چیزى باز دارد
       بود آنمرغ دل بى بال و بى پر                                                               که شب خو کرده بابا لین و بستر
   -------------------------------------------263-----------------------------------------

    دلى کو بلبل گلزار یاراست                                      شب او خوشتر از صبح بهار است
       چو یابد مرغ زارى مرغزارى                                                  ز شوق وصل دار د آه و  زارى
       بشب مرغ حق است و نطق حق حق                                  چو مى بیند جمال حسن مطلق
      شب آید تا که انوار الهى                                       بتابد بر دل پاک از تباهى
      شب آید تا که دل در محق و در طمس                                   نماید سورت و اللیل را لمس
      چه خوش باشد سخن از دفتر دل                                          از آن خوشتر وطن در کشور دل
      نه از قطان این اوطانى ایدل                                                  نه از سکان این بنیانى ایدل
      تو آن عنقای  عرشى آشیانی                                              که نبود آشیانت را نشانى
       به امید بناى خانه دل                                                           گرفتم خوى با ویرانه دل
       چو شیر در قفس سیمرغ در بند                          درین ویرانه باید بود تا چند
      مگر از خضر فرخ فام آگاه                                      رها گردى دلا از ما سوى الله
     در آن مشهد نه دینى و نه عقبى است                                  فلله الاخرة و الاولى است
      --------------------------------------264----------------------------------------

قلم از آتش دل زد زبانه                                                               سوى بسم الله و کن شد روانه
                                                زبسم الله و کن بشنود گر بار                                     

                                                                که تا گرد و روان تو گهر بار
     کن عارف بود امر الهى                                                                              بکن با امرا و هر چه که خواهى
      چو یابى رتبت سرّ ولایت                                       بود اذن الهى از برایت
      چو صاحب سّر شدى سرّ تو حاکیست                                   چه کارى آسمانى و چه خاکیست
      در آنگه سرّ تو خود هست معیار                            که اقبالت بباید یا که ادبار
       کجا باید که خاموشى گزینى                                                               روى در گوشه عزلت نشینى
       کجا باید چو سیف الله مسلول                                             لسانت باشد از منقول و معقول
      کجا دست تصرف را گشایى                                                     به اذن الله کنى کار خدایى
        بهر حالت مصیبى و مثابى                                                  حسن مشهد حسینى انتسابى
       چو نورى بر فراز شاهق طور                                                 حدیثى از پیمبر هست ماثور
        ---------------------------------------265-------------------------------------------

که از امر الهى یک فرشته                                          که در دستش بود نیکو نوشته
          بیاید نزد اهل جنت آنگاه                                    بگیرد اذن تا یابد در آن راه
          مقامى را که انسان است حائز                                         کجا افراشتگان راهست جائز
         بباید باریا بند و وگرنه                                                         نبا شد ره مر آنان راد گرنه
           چو وارد شد بر آنان آن فرشته                                          که بدهد دست ایشان آن نوشته
           رساند پیک حق با عزت و شان                                         سلام حق تعالى را بدیشان
         سلام اسمى ز اسماى الهى است                                  چنانکه آخر حشرت گواهى است
         نه صرف لفظ سین و لا و میم است                                   سلامى گر ترا قلب سلیم است
         تو آن اسم الهى سلامى                                                                  اگر سالم بهر حال و مقامى
           بماند سالم از دست و زبانت                                            مسلمانان در عصر و زمانت
           بود اسلام و مسلم هر دو مشتق                                   ازین اسم سلام اى طالب حق
         شدى سالم چو در فعل و کلامت                       فرشت آورد از حق سلامت
         --------------------------------------------266----------------------------------------

 در اینجا چون فرشته در میانست                                سلام حق رسان نامه رسانست
         نباشد این بهشتى آنچنانه                                                که نبود و اسطه اندر میانه
         بیا در آن بهشتى کن اقامت                                               که حق بى واسطه بدهد سلامت
         بجاى نامه با تو در خطا بست                                             دهن بندم که خاموشى صوابست
       ولى حرف دگر دارم نهفته                                    شود گفته بود به از نگفته
       که حق سبحانه در ص قران                                                 چو فرماید ز استکبار شیطان
        در آن گفت و شنود با عتابش                                              نباشد واسطه اندر خطابش
       تدبر کن در آیات الهى                                                          که قران بخشدت هر چه که خواهى
        مر آن نامه که منشور الهى است                       مپندارى که قرطاس و سیاهى است
         حروفش از مداد نور باشد                                                  در آن نامه چنین مسطور باشد
         که این نامه بود از حى قیوم                                               بسوى حى قیوم و من الیوم
        ترا دادم مقام کن ازین کن                                                   هر آنچه خواهى انشایش کنى کن
-----------------------------------267-------------------------------------------      

من از کن هر چه میخواهم شود هست                       تو هم کن گوى و میباشد ترا دست
        خطاب نامه جامع هست و کامل                          که هر یک از بهشتى راست شامل
        قیامت را پس از بعد زمانى                                                  چه پندارى که خود اینک در آنى
        قیامت چون که در تو گشت قائم                                          بود این نامه در دست تو دائم
       در آن حد سزاوار مقامت                                      رساند حق تعالى هم سلامت
        مقام کن به بسم الله یابى                                                 بهر سور و نماید فتح بابى
       بطى الارض اندر طرفة العین                                                ببینى اینکه من این الى این
        و یا با اینکه درجایت مقیمى                                                چو آصف آورى عرش ‍ عظیمى
        بلى با قدرت کامله حق                                                      بلى با حکمت شامله حق
         هم استصغار هر امر عظمیم است                    هم استحقار هر خطب جسیم است
        به بسم الله که اذن الله فعلى است                                    ترا فیض مقدس در تجلى است
       د مادم جلوه هاى یار بینى                                                   چه کالاها درین بازار بینى
 ----------------------------------------268------------------------------------------

      متاع عشق را گردى خریدار                                                  برون آیى ز وسواست و زپندار
       چو با تنها و یا تنها نشینى                                                   بجز روى دل آرایش نبینى
       نبیند دیدگان من جهانى                                                       که خود عین عیانست و نهانى
        نموده جلوه او عشوه اى ساز                                             که خواهد کوه در آید بپرواز
         ولى مالم تذق لم تدرایدوست                                           چشیدى اندکى دانى چه نیکوست
         آیا غواص دریاى معارف                                      بیا بشنو ز بسم الله عارف

-------------------------------------------269--------------------------------------------

ب

به بسم الله الرحمن الرحیم است                                              

که عارف محیى عظم رمیم است
چو خود اسم ولى کردگار است                                                                   نفخت فیه من روحى شعار است
بنفخى جان دهد بر شکل بیجان                                                                 خرد از او چو مار سله پیچان
 بگاو مرده با پایش کند هى                                                         از آن هى گاو مرده میشود حى
  به امرش شیر پرده شیر گردد                                                                   بغرد دردم آدم گیر گردد
  زگل سازد همى بر هیات طیر                                                   دمد در او شود طیر و کند سیر
   براى مس سر اسم محیى                                                     بخواهد از خدایش کیف تحیى
 به اذن او بیابد رهنمون را                                                           بگیرد چار مرغ گونه گون را
چه مرغان شگفت پرفسوسى                                                                   ز نسر و بط و طاوس و خروسى
 نماید هر یکى را پاره پاره                                                            به هر کوهى نهد جزئى دوباره
بخواند نام آنان را به آواز                                                                              که دردم هر چهار آید بپرواز
------------------------------------------270--------------------------------------------

ترا هر چار مرغ اندرنهادست                                                        که روحت از عروجش ‍ اوفتادست
تراتا خست نفس است بطى                                                      که بالاى ولجن در بحر و شطى
همى جو شد ز شهوت د یک دانى                                                              زخارف آن طاوس است و آنى
 چو نسرى کرکس مردار خوارى                                                  ببین اندر نهاد خود چه دارى
 بکش این چار مرغ بى ادب را                                                     که تا یابى حیات بوالعجب را
 عزیز من حیات تو الهى است                                                     که عقل و نقل دو عدل گواهى است
طبیعت بر حیاتت گشت حاکم                                                      نباشد جز تو بر نفس تو ظالم
تو انسانى چرا  مر دار خوارى                                                     چرا از سفره خود برکنارى
ذاى تو چرا لاى و لجن شد                                                                         طباع تو بط و زاغ و زغن شد
زخارف همچو شهوت شد حجاب                                                 که شد از دست تو حق و حسابت
ترا شهوت بقرب دوست باید                                                       بدانچه وصف و خلق اوست باید
به بسم الله الرحمن الرحیم است                                                               که عارف صاحب خلق عظیم است
--------------------------------------------271----------------------------------------

ترا زینت بود نام الهى                                                                                 به از این تاج کر مناچه خواهى
بیا نفس پلیدت را ادب کن                                                           حیات خود الهى را طلب کن
بیابى عیسوى مشرب بسى را                                                                  چو عیسى مى کند احیاى موتى
ولى اسمى زاسماى الهى است                                                               که او را دولت نامتناهى است
چه در دنیا و در عقبى ولى است                                                                لسان صدق یوسف نبى است
نبى نبود زاسماى الهى                                                                             لذا آمد نبوت را تناهى
نبى است و ولى مشکوة و مصباح                                              ازین دو نور اشباح است و ارواح
چو در تو اسم باطن اسم ظاهر                                                                   یکایک را مقاماتى است باهر
بظاهر تجلیت آمد دتارت                                                              بباطن تحلیت باشد شعارت
نبى را اسم ظاهر هست حاکم                                                                   ولى را باطن حاکم هست دائم
نبى باید ولى باشد ولى نه                                                                         که مى شاید نبى باشد نبى نه
زمشکوة است و از نور ولایت                                                      هر آن فتحى که پیش آید برایت
-----------------------------------------272--------------------------------------------

جمال قلب تو از نور مشکوة                                                        درخشد همچو از خورشید مراة
ولایت سارى اندر ما سوایست                                                   که آن فیض نخستین خدایست
 چو حق سجانه نور بسیط است                                                                 و لیکن آن محاط و این محیط است
هر آن رسمى که از اسم محیط است                                         چو نقشى روى آن نور بسیط است
تعالى الله ز وسع قلب عارف                                                       بدان حدى در او گنجد معارف
که گردد مظهر اسم محیطش                                                     شود آن رق منشور بسیطش
 به بسم الله بگشاد دفتر دل                                                                       که بینى عرصه پهناور دل