دیوان حضرت استاد علامه حسن زاده آملی

---------------------------------------273------------------------------------------

ج

 

     به بسم الله الرحمن الرحیم است                                                         

گرت فتحى زفتاح علیم است
     حدیث حضرت ختمى مآبست                                                                 که بسم الله کلید هر کتابست
     کتابى را که فرموده به اطلاق                                                                                 کتاب انفسى میخوان و آفاق
  چنانکه کتبیش را نیز شامل                                                                      بود اطلاق آن تعبیر کامل
   ولى آنگه به آفاقى رسى تو                                                                    که دریابى کتاب انفسى تو
   گرت معرفت نفس است حاصل                                                                به آفاقى توانى گشت و اصل
   بیا از خود سفهرکن سوى خارج                                                               نگراندروجود ذوالمعاج
   بیا خود را شناس ایخواجه اول                                                                                  که سر گردان نمانى و معطل
   زهر جایى خواهى سر در آرى                                                                                  زخود نزدیکتر راهى ندارى
    ترا نفست بخارج هست مرآت                                                                                ولى آئینه زنگار است هیهات
    ترا تا آینه زنگار باشد                                                                                               حجاب رویت دلدار باشد.
-------------------------------274-----------------------------------------------

شبى خلوت نما با دفتر دل                                                                         ببین در دفترت دارى چه حاصل
بشور انش که از سان ضمائر                                                                       بشب بینى یوم تبلى السرائر
بیا در کارگاه صبغة الله                                                                                                 که گیرى رنگ بیرنگى و آنگاه
چو صفحه آفاقى سطر لاب                                                                        بیابى نفس خود راباب ابواب
نباشى در امید فتح بابى                                                                                            مگر آنکه کلیدش را بیابى
 ترا مفتاح فتاح مفاتح                                                                                                 نباشد غیر بسم الله صالح
 هر آن فتحى که عارف مینماید                                                                                   به بسم الله آن را مى گشاید
 بود هر حرف بسم الله بابى                                                                       زهر بابى مراد خویش یابى
 گرت شد سر بسم الله حاصل                                                                    مراد تو نشد آنگاه حاصل
 مرا از رحمت حق دور بینى                                                                        کر و لال و چلاق و کور بینى
 شنیدم عارفى عالیجنابى                                                                         بهر حرفش کتاب مستطابى
 به تفسیر و بیان با و سینش                                                                      نوشته تا به میم آخر ینش
-------------------------------------------------275-----------------------------------------

که شد یکدوره اش نوزده مجلد                                                                                   ولى کامل بگوید تا در این حد
 که تفسیر ار کنم نقطه بى را                                                                     لقدا ا قرت سعبین بعیراً
 نباشد راحتى از بهر روحت                                                                         اگر از روح تو نبود فتوحت
 ترا جسم و غذاى جسم مطلوب                                                                               براى روح مى باشند محبوب
 چو جسمى نبود از بهر فتوحت                                                                                   نباشد جز عذابى بهر روحت
 اگر چه وصلت از حب است جارى                                                               در اجسام است محض هم جوارى
 وصال جسم تا سرحد سطح است                                                             وراى ان سخن در حد شطح است
 نهایت وصلت جسمى نکاح است                                                               که آن از غایت حب لقاح است
 وصال روح با روحست در ذات                                                                      وصالى فوق الفاظ و عبارات
 تو دانش اتحاد عقل و معقول                                                                     تو خوانش وصل علت هست و معلول
 تو گویش ارتقاى ذات عاشق                                                                      تو نامش اعتلاى نفس ناطق
 تو مى گو روح اندر  اشتداد است                                                                               براى کسب عقل مستفاد است
--------------------------------------------276-----------------------------------------------

و یا اینکه تعالى وجود است                                                                        که هر دم از خدایش فضل وجود است
 و یا تجدید امثال است و دیگر                                                                     چه باشد حرکت در متن جوهر
 هر آنچه خوانیش بى شگ و بى ریب                                                         زغیبى و روانى هم سوى غیب
 زحد نقص خود سوى کمالى                                                                      بسوى کل خود در ارتحالى
 هر انچه جسم و جسمانى است یکسر                                                     ترا محض معدند و نه دیگر
 کجا جسمى تواند بود علت                                                                       که عین مسکنت هست و مذلت
 ترا در راه استکمال ذاتى                                                                                           بباید همت و صبر و ثباتى
 که گردى قابل فیض الهى                                                                                          نمایندت همه اشیاء کماهى
 بنور حق دلت گردد منور                                                                                             زبانت هم بذکر او معطر
 مقامى کان ترا باشد مقرر                                                                                         بعز قرب او گردى مظفر
 مقامى کان برایت هست مطلوب                                                                               مقام عز محمود است و محبوب
 مقامى کان بقاى جاودانیست                                                                    که در حب بقایت کامرانیست
---------------------------------------------277---------------------------------------------

بقایى در لقاى با خدایت                                                                             بگویم با تو از حب بقایت

---------------------------------------------278------------------------------------------

د

به بسم الله الرحمن الرحیم است                                                              

که خود حب بقا امر حکیم است
دل هر ذره اى حب بقاء است                                                      مرا ورا نفرت از حرف فناء است
 بود حب بقا مهر الهى                                                                                که خورده بر دل مه تا به ماهى
 ازین حب بقا دارم بخاطر                                                            شده تعبیر عشق اندر دفاتر
 تو خواهى عشق خوان و خواهیش حب                                      تو خواهى مغز دان و خواهیش ‍ لب

جهان در سیر حبى شد هویدا                                                     تو مى گو جمله شد از عشق پیدا
 نباشد غیر حبى هیچ سیرى                                                     نه خود سیر است عشق و نیست غیرى
 بقا را گرنه اصلى پایدار است                                                     چرا دهرى گریزان از بواراست
 چرا از ترس ضعف و بیم مردن                                                     همى جوع البقر دارد بخوردن
 به پندارش اگر هستى بباد است                                                               چرا حب بقایش در نهاد است
 ملایم را چو او را هست نافع                                                      نماید جلب و جزاور است دافع
----------------------------------------279---------------------------------------------

اگر حب بقایش ناپسند است                                                      چرا از فکر مرگش در گزند است
 زمرگش آنچنان اندر هراس است                                                                که مومن را بمردن التماس ‍ است
 چه انرا مرگ او اصل جحیم است                                                               مراین راروح و جنات نعیم است
 غرض این منطق دهرى دونست                                                                چو فکر سرنگونش واژگون است
 که باشد زیستن از بهر خوردن                                                    بکون سگ بدن بهتر زمردن
 زدهرى بگذر از حب بقاگو                                                           بعشق و عاشقى با خدا گو
 زذره گیر تا شمش و مجره                                                                         بعشق و عاشقى باشند درره
 برو بر خوان اتینا طائعین را                                                          جواب اسمانها و زمین را
 که تا حب بقا را نیک دانى                                                                           که سارى هست در عالى و دانى
 سخن بنویش و میکن حلقه گوش                                                              مبادا آنکه بنمایى فراموش
 دهان مغتذى باب بقاء است                                                       بقاى مغذدى اندر غذا است
 غذا مراسم باقى راست ضامن                                                                  که حب او بود در جمله کامن
------------------------------------------280---------------------------------------------

غذا کوضامن باقى است ایدوست                                                               چه نیکوبنگری  خود سادن اوست
 زسجاد است این تحفه که  مخلوق                                                            همه از سفره حق اند مرزوق
 ببین از عقل اول تا هیولى                                                                         چه باشد رزقشان از حق تعالى
 بود بر سفره اش از مغز تا پوست                                                               یکایک مغتذى از سفره اوست
 چو یک نور است در عالى و دانى                                                                غذاى جمله را از این نور دانى
 چو رزق هر یکى نور وجود است                                                                 به شکر رازقش اندر سجود است
 بر این خوان کرم از دشمن و دوست                                           همه مرزوق رزق رحمت اوست
 ازین سفره چه شیطان و چه آدم                                                                باذن حق غذا گیرند با هم
 که باشد رحمت رحمانى عام                                                     بیا اندر رحیمى اى نکو فام
 که این خوان خوانین الهى است                                                                 چه آنانرا دل پر سوز و آهى است
 بلى این سفره خاص است نى عام                                                           غذایش را بباید پخته نى خام
 بر ین خوان آنکسى بنشسته باشد                                                           که مى باید دلش بشکسته باشد
------------------------------------281-------------------------------------------------

ترا حب مقام و جاه دنیا                                                                               فرو آورده از اعلى به ادنى
 قساوت بر دل تو چیره گشته                                                     دو دیده تیره و سر خیر گشته
 ترا با حکم حق دائم جدال است                                                                 شب و روزت بصرف قیل و قال است
 به مشتى اعتبارات مجازى                                                       کنى شعبده و شب خیمه بازى
 مثله کمثل الحمار است                                                                            کجایش بر سر این سفره بار است
 غذاى عام خام است و بود پوست                                                             غذاى خاص مغز است و چه نیکوست
 دراین معنى نگر در کاه و گندم                                                    چه مى باشند غذاى گاو و مردم
 غذا در مغتذى یابد تخلل                                                            بدقت اندر آن بنما تعقل
 غذا در مغتذیش مختفى هست                                                                 و یانى اختفایش متنفى هست
 غذاى مغتذى او را قوام است                                                                   و یا شرط ظهورش بالتمام است
 غرض از اختفاد انتفا چیست                                                      در اطلاق غذا هم مد عاچیست
 تخلل راز خلقت اشتقاق است                                                                  جلیل و با خلیلش را وفاق است
-----------------------------------------------282----------------------------------------

بود این نکته ها بسیار باریک                                                        که بى اندازه روشن هست و تاریک
 سخن دارم ولى اى مرد عاقل                                                                   غذا را مى نهند از بهر آکل
 برایت سفره اى گسترده باشد                                                                                  طعام آن حیات مرده باشد
 طعامى خور که جانت زنده گردد                                                                                  چو خورشید فلک تابنده گردد
 اگر از ملت پاک خلیلى                                                                                               چرا در جود حق دارى بخیلى
 تو از چشم دل باریک و تاریک                                                                       نمى بینی مگر تاریک و باریک
 ترا از زفتى و بخلى چه خواهش                                                                                که خواهى رحمة الله را بکاهش
 بکار حق اصیلى یاد خیلى                                                                          چرا بر سفره اش دارى بخیلى
 و آخرون مرجون نخواندى                                                                           که اندر نکبت بخلت بماندى
 استوسع رحمة الله الواسعة                                                                      فلا تقبلک منه الفاجعة
 حدیثى خوش بخاطر اوفتاده است                                                                              پیمبر در نمازش ایستاده است
 که اعرابى بگفتى در نمازش                                                                      بحق سبحانه گاه نیازش
------------------------------------------283----------------------------------------------

 الهى مر مرا او را با پیمبر                                                                                          ترحم کن مکن بر شخص دیگر
 رسول الله پس از تسلیم وى را                                                                                  بفرمود از سر تعلیم وى را
 کلامى را که حیف است گفت چون در                                                         که واسع راهمى کردى تحجر
 چو اعرابى مقدسهاى خشک اند                                                                               که یکسر پشک و جز آنها که مشک اند
 گرفتى دفتر دل را به بازى                                                                                          بیا بگذرز اطوار  مجازى
 دلت از فیض حق فضفاض گردد                                                                                  چو ابر رحمتش فیاض ‍ گردد
 صفا یابى زالفاظ کتابى                                                                                              که گردیدند بر جانت حجابى
 که العلم حجاب الله الاکبر                                                                          بود این اصطلاحاتت سراسر
 زبتن نقش اوراق و دفاتر                                                                                            چنان اکنده اى انبار خاطر
 که جاى نور علم یقذف الله                                                                        نیابى اندرین انبار پرکاه
 نه ان پیغمبر ختمى مآبست                                                                      که جان پاک او ام الکتاب است
 نه حرفى خواند و نى خطى نوشته است                                                                   ولیکن ما سوى دروى سرشته است
------------------------------------------------284------------------------------------------------------

چو جان انبیابى نقش و ساده است                                                                             خدا در وى حقایق را نهاده است
 بسى از اولیا بى رنج تعلیم                                                                       که شد مالک قاب هشت اقلیم
 بباید بود دائم در حضورش                                                                           که تابینى تجلیهاى نورش
 بیک معنى ترا فکر حضورى                                                                         نیارد قرب و باشد عین دورى
 مقام تو فراتر از حضور است                                                                       اگر چه محضر الله نور است
 حضورى تا طلب دارى زدوریست                                                                 حضورى را کجا حرف حضوریست
 حضورى محو در عز جلال است                                                                                  حضورى مات در حسن جمال است
 حضورى را فواد مستهام است                                                                                   حضورى را مقام لا مقام است
 هر آنکو ملت پاک خلیل است                                                                     مر او را خلت رب جلیل است
 خلیل آسا بگو و جهت وجهى                                                                     که تا از کثرت پندار بجهى
 مفاد لا احب الا فلین است                                                                        که باقى وجه رب العالمین است
 سخن بنیوش و بسپارش بخاطر                                                                                 که فرق منفطر چبود زفاطر
-------------------------------------------285------------------------------------------

عرب گوید انفطرت الانوار                                                                            من اغصان الشجر اى مرد بیدار
 نه اغصان از شجر یابد رهایى                                                                     نه انوار است و اغصان را جدایى
 اگر انوار و اغصان جز شجر نیست                                                                              خدا هست و دگر حرف دگر نیست
 زمین انوار و اغصانش سماوات                                                                                   شجر هم فاطر واجب بالذات
 چو هر فرعى باصلش عین وصل است                                                        غذاى فرع هم از عین اصل است
 ترا فرع شجر از وى نمونه است                                                                                غذاى ممکن از واجب چگونه است
 چو ابراهیم و یوسف باش ذاکر                                                                                   جناب حق تعالى را به فاطر
 که بى دور و تسلسلهاى فکرى                                                                                 بیابى دولت توحید فطرى
 ترا صد شبهه ابن کمو نه                                                                                           نماند خر دلى بهر نمونه
 ببینى بى ز هر چون و چرائى                                                                     خدا هست و کند کار خدائى
 درین مشهد رسیدى بى کم و کاست                                                        به برهانى که صدیقان حق راست
 اشارات ار چه در حسن صناعت                                                                                  مرا و رابیگمان باشد براعت
------------------------------------------------286-------------------------------------------

 ولیکن از ره مفهوم موجود                                                                          به زعمش راه صدیقانه پیمود
 کجا برهان صدیقین و مفهوم                                                                      حدیث ظل و ذى ظل است معلوم
 چو انسان است پیدا و نهانى                                                                     براى هر یکى دارد دهانى
 گر این پنهان و پیدا را یک اسم است                                                           طلسمى هست کوراجان و جسم است
 طلسمى باشد از سر الهى                                                                      که مثل او نیابى کارگاهى
 بلى این اسم را جسمى و جانى است                                                      که هر یک را غذایى و دهانى است
 دهان و گوش ما هر یک دهان است                                                             که آن بهر تن و این بهر جانست
 بداند انکه در علم است راسخ                                                                                   غذا با مغتندى باشد مسانخ ‌
 تبارک حسن تدبیر الهى                                                                                             تعالى لطف تقدیر الهى
 همه لذات حیوانى زمانى است                                                                                 به همراه زمان آنى و فانى است
 ولى از بهر عقلانى بکارند                                                                          ترا لذات عقلى پایدارند
  زمان از رحمت پروردگار است                                                                    زمانى بهر کسب پایدار است
  ----------------------------------------287------------------------------------------------

نباشد ارزمان و ارزمانى                                                                              چگونه نقش بند د زندگانى
 زمان اندر نظام آفرینش                                                                              وجودى واجب است درگاه بینش
چو عقل اول است در صنع هستى                                                              چو آیى از بلندى سوى پستى
 اگر غفلت نباشد در میانه                                                                          بهشت است این زمانى و زمانه
 تعالو را شنو از حق تعالى                                                                                          ترا دعوت نماید سوى بالا
 بیا بالا بسوى سفره خاص                                                                         بیابى لذت الحمد و اخلاص
 بود این سفره اش بى هیچ وسواس                                                                          ز بدو فاتحه تا آخر ناس
 قلم را اهتزازى در مزید است                                                                    که اندر وصف قران مجید است

-----------------------------------------------288-----------------------------------------