دیوان حضرت استاد علامه حسن زاده آملی

-----------------------------------------------288-----------------------------------------

 

ه

به بسم الله الرحمن الرحیم است                                                              

سراسر انچه قران کریم است
بحق میگویمت اى یار مقبل                                                                        که قران است تنها دفتر دل
زما صدها هزاران دفتر دل                                                                            بیک حرفش نمى باشد معادل
بود هر دفتر دل در حد دل                                                                                            ازین دل تا دل انسان کامل
در آحاد رعیت شخص و اررث                                                                       که ملک آخرت را هست حارث
همه آثار علمیش به هر حد                                                                         بود رشحى زقران محمد
ندارد فاتحه حد و نهایت                                                                                              چه قران اندر و باشد بغایت
بود بسم الله این سوره برتر                                                                        زبسم الله سورتهاى دیگر
 مر این ام الکتاب آسمانى                                                                         بود سر لوحه سبع المثانى
 چه قرانرا مراتب هست محفوظ                                                                                 زکتبى گیر تا در لوح محفوظ
 لذا در هر یکى از این مراتب                                                                       بود بسم اللهش با او مناسب
-------------------------------------------289------------------------------------------------

بود فاتحه در بسم الله خویش                                                                     که از بسم الله دیگر بود بیش
 بود خود بسمله در نقطه با                                                                         که نقطه هست اصل کل اشیاء
 ولى این نقطه کتبى نمود است                                                                                 از آن نقطه که خود عین وجود است
 چو نطقه آمد اندر سیر حبى                                                                      پدید آمد از و هر قشر و لبى
 بود قران کتبى آیت عین                                                                                            بود هر یات او رایت عین
 الف در عالم عینى الوف است                                                                                   بمانند الف دیگر حروف است
 حروف کتبیش باشد سیاهى                                                                     حروف عینیش نور الهى
 حروف عینیش را اتصال است                                                                     حروف کتبیش را انفصال است
 که اینجا یوم فصل است و جدایى است                                                      و آنجا یوم جمع است و خدایى است
 تو را خود سر سر تو است قاضى                                                                               ندارد حال و استقبال و ماضى
 که آن خود مظهرى از یوم جمع است                                          ولو آن همچو شمس و این چو شمع است
 چه یوم جمع یوم الله و اصل است                                                                              فروع یوم جمع ایام فصل است
--------------------------------------290------------------------------------------------------

 قضا جمع و قدر تفضیل آنست                                                                    خزائن جمع و این تنزیل آنست
 قضا علم الهى هست و حشراست                                                           قدر فعل الهى هست و نشراست
ولیکن علم و فعلى گاه بینش                                                                     چو ذات او بود در آفرینش
 قضا روح و قدر باشد تن او                                                                          گل و گلبن او گلشن او
 ابد در پیش دارى اى برادر                                                                          ادب را کن شعار خود سراسر
 در اول ارحدوث ما زمانى است                                                                                   دگر ما را بقاى جاودانى است
 گرت حفظ ادب باشد مع الله                                                                       شوى از سر سر خویش آگاه
 بر آن مى باش تا با او زنى دم                                                                                    چه میگویى سخن از بیش و از کم
 چنانکه هیچ امرى بى سبب نیست                                                           حصول قرب را غیر ادب نیست
 ادب آموز نبود غیر قران                                                                                              که قران مادبه است از لطف رحمان
 بیازین مادبه بر گیر لقمه                                                                            نیابى خوشتر از این طعمه طعمه
 طعام روح انسان است قران                                                                      طعام تن بود از آب و از نان
---------------------------------------------------291-----------------------------------------

نگر در سوره رحمن که انسان                                                                     بود در بین دو تعلیم رحمان
 گر انسانى بقرانى معلم                                                                                           بیان تست رحمانى مسلم
 لبانت را گشا تنها بیادش                                                                            هر آنچه جز بیادش ده ببادش
 چو مردان حقیقت باش یک رو                                                                     خدا گو و خدا جو و خدا خو
 سقط گفتن چو بر تو چیره گردد                                                                                  تر آئینه دل تیره گردد
 چو دل شد تیره آثار تو تیره است                                                                                چو سر باب و فرزند و نبیره است
 اگر اندر دلت ریب و شکى نیست                                                                               صراط مستقیم بیش از یکى نیست
 ترا قران بدین آیین اقوم                                                                                             هدایت مى کند و الله اعلم

----------------------------------------292---------------------------------------------

و

به بسم الله الرحمن الرحیم                                                                       

که عقل اندر صراط مستقیم است
 نزاعى در میان نفس و عقلست                                                                                که میدانی و چه حاجت به نقلست
 ترا اعدى عدو نفس پلید است                                                                                  جهنم هست و در هل من مزید است
 صراط عقل بسم الله باشد                                                                        که انسان را همین یک راه باشد
 دگر راهى که پیش آید بناگاه                                                                      نباشد غیر راه نفس گمراه
 نمى بینى که لفظ نور مفرد                                                                       بقران آمده است اى مرد بخرد
 ولیکن لفظ ظلمت هر کجاهست                                                                                بجمع آمد که کثرت را روا هست
 که تا دانى ره حق جز یکى نیست                                                              همان نور است و اندر آن شکى نیست
 بلى این حکم چون آب زلال است                                                               که بعد از حق فقط راه ضلال است
 صراط الله تویى میباش بیدار                                                       خودت رابر صراط حق نگهدار
 خدا هم بر صراط مستقیم است                                                                صراط رب در او سرى عظیم است
------------------------------------293------------------------------------------------

چه حق سبحانه عین صراط است                                                               کلامى نه خلاط و نه وراط است
 من و توجدول بحر وجودیم                                                         من و تو دفتر غیب و شهودیم
 ازین جدول بیابى هر چه یابى                                                     چو این دفتر نمى یابى کتابى
 یکایک ما سوى از عقل اول                                                        گرفته تا به آخر هست جدول
 بلى یک جدول او جبرئیل است                                                                   ولى کامل بسان رود نیل است
 گر از قید خودى وارسته باشى                                                                  ازین جدول بحق وابسته باشى
 چنانکه عقل را باشد محقق                                                      نشاید طالب مجهول مطلق
 همین حکم محقق در خطابست                                                                که با مجهول مطلق نا صوابست
 خطاب ما بود با حق تعالى                                                          ازین جدول که بخشیده است ما را
 از ینجا فهم کن معنى مشتق                                                                    که مشتقیم ما از حق مطلق
 حدیث اشتقاق اى یار اگاه                                                         در این معنى بود نور فرا راه
 بیانش را نمودم در رسائل                                                          بجو از  نهج و از انسان کامل
-------------------------------------------------------294------------------------------------

از اینجا فهم کن اسم و مسمى                                                                                 که ره یابى به حل این معمى
 که اسم عین مسمى هست ولاغیر                                                          و هم غیر مسمى هست و لا ضیر
ازینجا فرق خالق بین  و مخلوق                                                                                  که خالق رازق است و خلق مرزوق
روایاتى که در اسم و مسمى است                                                                            لسان صدق حل این معمى است
نهفته گر چه میباید بود راز                                                                          سخن از اسم اعظم گشت آغاز
 ترا این جدول آمد اسم اعظم                                                                    که هر موجود هم داراست فافهم
 تو از این حصۀ سر وجودى                                                                          همى یابى مقامات شهودى
 امام صادق از این اسم اعظم                                                                    عجب نقشى زده بر آب و آدم
 یکى پرسیده از آن قطب عالم                                                                    کدامین اسم باشد اسم اعظم
 جواب فعلى از قولى به تاثیر                                                                      بسان لفظ اکسیر است و اکسیر
 مثالش داد نزد جمع اصحاب                                                                       که مى رواند رین حوض پر از آب
 هم آنانرا به منع از نجاتش                                                                                         که تا مایوس گردید از حیاتش
-----------------------------------------295-------------------------------------------------

زسر سر او توحید فطرى                                                                            مبرى از ترویهاى فکرى
 طلوع کرده است چون خورشید خاور                                                           که حکم حق بر او گردید داور
 به یا الله اغثنى ندا کرد                                                                                              جوابش را امام آندم عطا کرد
 بدو فرمود این است اسم اعظم                                                                                که یعنى خود تویى اى ابن آدم
 چو از هر در در اید نا امیدى                                                                        به اسم اعظمت آنگه رسیدى
 چو از هر جا امیدت قطع گردید                                                                    بیابى دولت سلطان توحید
 چو دارى اسم اعظم اى برادر                                                                    چرا سر گشته اى زین در به آن در
 بیا و گوش دل را مى نما باز                                                                                        سخن از اسم اعظم گویمت باز
 نباشد هیچ اسمى اسم اصغر                                                                                   که اکبر باید از الله اکبر
 در این معنى حدیثى از پیمبر                                                                     معطر سازدت چون مشک اذفر
 سوالش کرده اند از اسم اعظم                                                                                 بپاسخ اینچنین فرموده خاتم
 که هر اسم خداوند است اعظم                                                                چه او واحد قهار است فافهم
----------------------------------------------296-----------------------------------------

خدا را نیست اسمى دون اسمى                                                               که قسمى اعظم  است و دون قسمى
 چو قلبت را کنى تفریغ از غیر                                                     بهراسمش بخوانى باشدت خیر
 زاسم اعظمت بشنود گر بار                                                      که تا گردد روان تو گهر بار
 هر آن اسمى که در تعریف سبحان                                                             به از اسم دگر بینى همى دان
 که آن نسبت به این اسم است اعظم                                                        زعینى و جز ا و  والله  اعلم
 بترتیب است چون تعریف دانى                                                                   تو وجه جمع اخبارى که خوانى
 اثر از لفظى و کتبى است حاصل                                                               ولى عینى است ذى ظل و جز او ظل
 بود پس کون جامع اسم اعظم                                                                   چنو اعظم نیابى درد و عالم
 بیک معنى دیگر اسم اعظم                                                       بنزد اهل حق آمد مسلم
 هر آن اسمى که وى از امهاتست                                                              چه ام فعل و چه وصف و چه ذاتست
 بود آن اعظم از اسماى دیگر                                                      که آنها سادان اویند یکسر
 مثالش را بگویم باتو فى الحال                                                                   قدیر و با همه اسماى افعال
----------------------------------------------297------------------------------------------

علیم و دیگر اسماى صفاتست                                                   چو حى از امهات اسم ذاتست
 همه اسماى افعال و صفاتست                                                                  که شرط یک یک آنها حیاتست
 پس اعظم از همه حى است و خود  دال                                    از آنکه حى بود دراک فعال
 چو ذات واجبى حى است و قیوم                                                               ترا پس اسم اعظم گشت معلوم
 زاسم اعظمت اسم یقین است                                                                ولى مشروط بر شرط یقین است
 چه اسم اعظم است از بهر سالک                                                             یقین حارثه فرزند مالک
 بهراسمى که سرت هست ذاکر                                                                ترا سلطان آن اسم است حاضر
 بهراسمى تو را نور الهى                                                                           بود آب حیات آب و ماهى
 در اوفاق و حروفت اروفوقست                                                                   حروف اجهزط از آن حروفست
 که اسم اعظمش اوتاد گفته است                                                             چو بدو حش بسى سر نهفته است
 به تحقیق دگر ادذر زولاهم                                                         یکایک را بدان از اسم اعظم
 نکات دیگرم اندر نکات است                                                       که روزى تو در انجا برات است
---------------------------------------298--------------------------------------------

 سخن از اسم اعظم هست بسیار                                                            ولى از آن خود را و نگهدار
 گذشتیم و سخن سر بسته گفتیم                                                            بسى در سره یکسره سفتیم
 ازین سر مقنع از برایت                                                                              عجب کشف غطایى شد عطایت
 توتا اندر صراط مستقیمى                                                          روح و ریحان و جنات نعیمى
 چو این جدول نمایى لاى روبى                                                                   ترا باشد عطایاى ربوبى
 قلم آمد بفریاد و به دلدل                                                                           که تا حرف آورم از دفتر دل

-----------------------------------------299----------------------------------------------

ز

به بسم الله الرحمن الرحیم است                                                                              

دلى کو اعظم از عرش عظیم است
 بیا بشنو حدیث عالم دل                                                                                            زصاحبدل که دل حق راست منزل
 امام صادق آن بحر حقایق                                                                          چنین در وصف دل بوده است ناطق
 که دل یکتا حرم باشد خدا را                                                                      پس اندر وى مده جا ما سوى را
 بود این نکته تخم رستگارى                                                       که باید در زمین دل بکارى
پس اندر حفظ او کن دیده بانى                                                    که تا گردد زمینت آسمانى
 حقایق را بجو  از دفتر دل                                                                           که این دفتر حقایق راست شامل
 نباشد نقطه اى در ملک تکوین                                                                   مگر در دفتر دل گشت تدوین
 ز تکوین هم بر تبت اکبر آمد                                                       که حق را مظهر کامل تر آمد
 مقام شامخ انسان کامل                                                                           به ما فوق خلافت راست شامل
 خوش آنگاهى دل از روى تولى                                                   شرف یابد زانوار تجلى
---------------------------------------------------300---------------------------------------

گرت تا آه و سوز دل نباشد                                                          پشیزى مر ترا حاصل نباشد
 و یا باشد دلم را این حواله                                                                         که بى ناله نگردد باغ لاله
 ترا در کوره محنت گدازد                                                                             که تا بر سفره منحت نوازد
 چه قلب محنت آمد منحت ایدوست                                           عسل مقلوب لسع است و چه نیکوست
 وزان محنت و منحت به معنى                                                    چو وضعشان بود در نزد دانا
 عذابش عذب و سخط او رضاهست                                            بلا آلا و درد او دوا هست
 بلى یا بى دلى را کاندر آغاز                                                                                        خداوندش نموده دفتر راز
بسى افرا دامى بى تعلم                                                                          گذشته از سر اقلیم هشتم
 به چندى پیش ازین با دل به نجوى                                                             چنین گفت و شنودى بود ما را
 دلا یک ره بیا ساز سفر کن                                                         زهر چه پیشت آید زان حذر کن
 که شاید سوى یارت باریابى                                                       دمادم جلوه هاى یار یابى
 دلا بازیچه نبود دار هستى                                                         که جز حق نیست در بازار هستى
--------------------------------------301-------------------------------------------------------

 بود آن بنده فیروز و موفق                                                                                          نجوید اندرین بازار جزحق
 دلا از دام و بند خود پرستى                                                                       نرستى همچو مرغ بى پرستى
 چرا خو کرده اى در لاى و در گل                                                                                 ازین لاى و گلت بر گو چه حاصل
 دلا عالم همه الله نور است                                                                        بیابد آنکه دائم در حضور است
 ترا تا آینه زنگار باشد                                                                                                  حجاب دیدن دلدار باشد
 دلا تو مرغ باغ کبریایى                                                                                               یگانه محرم سر خدایى
 بنه سپر را بخاک آستانش                                                                                          که سر بر آورى از آسمانش
 دلا مردان ره بودند آگاه                                                                                               زبان هر یکى انى مع الله
 شب ایشان به از صد روز روشن                                                                                 دل ایشان به از صد باغ گلشن
دلا شب را مده بیهوده از دست                                                                   که درد یجور شب اب حیاتست
 چه قران آمده در لیلة القدر                                                                        زقدرش میگشاید مر ترا صدر
 بود آن لیله پر قدر و پر اجر                                                                                          سلام هى حتى مطلع الفجر
----------------------------------------------302----------------------------------

دلا شب کاروان عشق با یار                                                                        به خلوت رازها دارند بسیار
عروج اندر شب است و گوش دل ده                                                            به سبحان الذى اسرى بعبده
 دلا شب بود کز ختم رسولان                                                                      محمد صاحب قران فرقان
 خبر آوردت آن استاد عارف                                                                         که علم الحکمة متن المعارف
 دلا شب بود کان پیر یگانه                                                                           به الهامى ربودت جاودانه
 در آن رویاى شیرین سحر گاه                                                                     که التوحید ان تنسى سوى الله
 دلا اندر شبست آن لوح زرین                                                                      عطا گردیده از آن دست سیمین
 بر آن لوح زرین بنوشته از  زر                                                                       خطابى چون به یحیاى پیمبر
یا حسن خذالکتاب بقوة                                                                              بدى اواه و آن پاداش اوه
 دلا از ذره تا شمس و مجره                                                                                        به استکمال خود باشند در ره
 همه اندر صراط مستقیم اند                                                                      به فرمان خداوند علیم اند
 دلا باشد کمال کل اشیا                                                                                             وصول درگه معبود یکتا
-------------------------------------------------303-----------------------------------

اگر تو طالب اوج کمالى                                                                                               چرا اندر حضیض قیل و قالى
 دلا خود را اگر بشکسته دارى                                                                    دهن را بسته تن را خسته دارى
 امیدت باشد از فضل الهى                                                                         که یکباره دهد کوهى به کاهى
 دلا در عاشقى ستوار میباش                                                                    چو مردان خدا بیدار میباش
 که سالک را مهالک بیشمار است                                                                               بلى این راه راه کردگار است
 بود این سیرت مهمانى عشق                                                                   که مهمانش شود قربانى عشق
 اگر چه عشق خود خونریز باشد                                                                                 ولى معشوق مهرانگیز باشد
 چو ریزد عشق او خون تو دردم                                                                   شود خود دیتت والله اعلم
 شوم قربان آن قربان قابل                                                                                          که یابد اینچنین دیت کامل
 نه من گویم که باشد خون بهایت                                                                                که خود فرمود در قدسى روایت
 کشم من عاشقم را تا سزایش                                                                                 دهم خود را براى خونبهایش
 خراباتى زعشق او خراب است                                                                                  که عشق آب و جز او نقش بر آب است
------------------------------------304---------------------------------------

خراباتى به عشق و ذوق باشد                                                                   مناجاتى بذکر و شوق باشد
 جناب عشق معشوقست و عاشق                                                                           درآ از پرده عذرا  و وامق
 گرت اوفوا بعهدى در شهود است                                                                               وجوب امر اوفوا بالعقود است
 یکى را غفلت آباد است دنیا                                                                      یکى را نور بنیاد است دنیا
 همه آداب و احکام و شریعت                                                                     ترا دادند بر رسم ودیعت
 که تا از بیت خود گردى مهاجر                                                                    سوى حق و سوى خیر مظاهر
 تویى کشتى و دنیاى تو دریا                                                                      بسم الله مجریهاو مرسیها
 بسى امواج چون کوه است در پیش                                                                           به نوح و نوحه روحت بیندیش
 چو نوحى مشهدى میباش جازم                                                                                خدایت در همه حال است عاصم
 ترا کشتى تو باب نجات است                                                                    هبوطت بسلام و برکات است
 درین هجرت اگر ادارک موت است                                                                               چه خوفى چون بقاست و نه فوتست
 چو شد تا دولت موت تو حاضر                                                                     خدا اجر تو گردد اى مهاجر
-------------------------------------------------305-------------------------

اگر مرد ادب اندوز باشى                                                                                            زغاغه هم ادب آموز باشى
 بمیر اندر رهش تا زنده باشى                                                                     چو خورشید فلک تا بنده باشى
 گر این مردن بکامى ناگوار است                                                                                 دل بیمار او درگیر و دار است
 چنانکه شکر اندر کام بیمار                                                                         نماید تلخ و زان تلخى است بیزار
 ولى در کام تو اى یار دیرین                                                                        چه شیرین است و شیرین است و شیرین

------------------------------306--------------------------------------------------